«Տրոց­կիզ­մի» ստվե­րը Հա­յաս­տա­նում.ո՞րն է չա­փա­նի­շը և ո՞ր տա­րեթ­վից սկսել

eadaily.com-ը ««Մեղավորության կանխավարկած» և «ճշմարտության հանձնաժողովներ». «տրոցկիզմի» ստվերը Հայաստանում» վերնագրով հոդվածում գրում է, որ Հայաստանում կոռուպցիայի դեմ պայքարը կարող է ձգձգվել: Հետհեղափոխական Հայաստանի իշխանությունները, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ղեկավարությամբ, ցանկանում են զգալիորեն արագացնել «ապօրինի հարստացման միջոցով ժողովրդից և պետությունից գողացված միջոցները» վերադարձնելու գործընթացը: Որոշ ընդդիմադիր ուժերի կողմից «մեղավորության կանխավարկած» և «տրոցկիզմ» անվանված այս նոր «իրավական» մեխանիզմի նշանակետում, ամենայն հավանականությամբ, կհայտնվեն միլիոնավոր դոլարներ աշխատած նախկին պետական ծառայողները, նրանց մոտ հարազատները և փոխկապակցված անձինք ու զուգահեռ հարստացած գործարարները: Վերջերս տեղի ունեցած մի ասուլիսում այդ միտքը հնչեցրել է ոչ թե որևէ մեկը, այլ անձամբ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը. «Եթե օրինական ճանապարհով գնանք, կոռուպցիայի դեմ պայքարը կարող է երկար տարիներ ձգձգվել: Այս համակարգի քննադատները չեն մտածում ներդրումների մասին, այլ մտածում են այն մասին, թե ինչ տեղի կունենա իրենց ամառանոցի, Հյուսիսային պողոտայում գտնվող տան և այլնի հետ: Այս ամենը առգրավվելու է»: Փաստորեն, հեղափոխական քաղաքական գործընթացների միջոցով իշխանության եկած Փաշինյանին արդյունքներ են պետք, և կոռուպցիայի դեմ պայքարի դանդաղումը ոչ մի կերպ չի նպաստում դրան: Փաշինյանը մի քանի անգամ ասել է. «Վերջին գողացված կոպեկը պետք է վերադարձվի ժողովրդին»: Սկզբում իշխանությունները հասկացան, որ ապօրինի ձեռք բերված գույքի վերադարձի մասին դատավարությունները կարող են տևել ամիսներ, նույնիսկ տարիներ, և սկսեցին խոսել «անցումային արդարադատության» համակարգի մասին: Ավելին, որպես «անցումային արդարության տարր»՝ առաջարկվում է ստեղծել անօրինական ձեռք բերված գույքի բռնագանձման համար օրենսդրական նախադրյալներ՝ առանց դատարանի որոշման: Փաշինյանի «հեղափոխական կառավարության» աշխատանքի արդյունավետությունը, որը կոռուպցիայի դեմ պատերազմ է հայտարարել, մինչ օրս չի տպավորել ո՛չ նրա կողմնակիցներին և ո՛չ էլ ընդդիմախոսներին: Վարչապետը նույնպես դժգոհ է: Մինչ օրս Հայաստանի իշխանությունները կարողացել են պետական բյուջե վերադարձնել մի քանի տասնյակ միլիարդ դրամ և մեկ շքեղ հյուրանոց Ծաղկաձորում: Ինչպես պարզվում է, այդ վերադարձված գումարները ոչ թե Հայաստանի պետական բյուջե են մտնում, այլ իբր թեգնում են Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության բանակ: Իրականում շատ դժվար է ստուգել՝ այդ միջոցներն իրո՞ք փոխանցվել են բանակին, թե՞ սա ընդամենը աչքկապություն է և մեդիա-ցուցադրություն: Ըստ Փաշինյանի, այդ միջոցները չեն կարող արտացոլվել բյուջեի եկամուտների մեջ, բայց դրանք կկիրառվեն (արդյո՞ք կկիրառվեն) որոշակի ռազմական գնումների համար:

«Տրոցկի՞զմ», թե՞ ռումբ ժամցույցի մեխանիզմով: Ըստ Հայաստանի արդարադատության նախարարի նախկին տեղակալ Ռուբեն Մելիքյանի, առանց դատական որոշման գույքի բռնագրավման հնարավորության մասին Փաշինյանի հայտարարությունից «տրոցկիզմի հոտ» է գալիս: Նրա խոսքով, այս մեխանիզմի իրականացման վերաբերյալ կառավարության փաստարկները համոզիչ չեն, քանի որ դրանք չեն ներառում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) պրակտիկայի վերլուծությունը, և չեն համապատասխանում ՄԻԵԴ-ի չափանիշներին: Միևնույն ժամանակ, մարտի 1-ին Հայաստանի կառավարության ղեկավարը ստեղծել է աշխատանքային խումբ այս նոր հայեցակարգը իրականացնելու համար, իսկ Հանրապետության կենտրոնական բանկը ներկայացրել է իրավական հիմք նոր մեխանիզմի ներդրման համար՝ «հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքի բռնագրավման մասին» հայեցակարգը: Հայաստանի արդարադատության նախկին նախարար Արփինե Հովհաննիսյանը համաձայն չէ Կենտրոնական բանկի փաստարկներին: Ըստ նրա, ժողովրդինը ժողովրդին վերադարձնելու գաղափարը գովելի է, բայց ընտրված ուղին ճիշտ չէ, և այստեղ հարցեր կարող են առաջանալ ոչ միայն պոտենցիալ հանցագործների, այլ նաև նրանց հետ, որոնք երբևէ չեն ունեցել կապ հանցագործության հետ, և անհնար է մեկի գույքը անօրինական համարելը, քանի որ «այդ մարդը չէր կարող դա ունենալ»: Ըստ Հովհաննիսյանի, այս դեպքում ներդրողների մասին ընդհանրապես պետք է մոռանալ, քանի որ այս հայեցակարգը «ժամացույցի մեխանիզմով ռումբ է» ոչ միայն Նիկոլ Փաշինյանի հեղինակության, այլ նաև հայկական պետականության համար:

Ինչո՞ւ պետք է շրջանցվեն դատարանները: Ինչպես նշում են բարեփոխումների կողմնակիցները, «անցումային արդարադատությունը» տեսականորեն նոր և գերհզոր դատական ատյանի ստեղծում չէ, այլ մարդու իրավունքների հետ կապված մի շարք միջոցառումների ներդրում: Ըստ իշխանությունների, այս կերպ հնարավոր կլինի փոխհատուցում տրամադրել խախտումների զոհերին, ինչպես նաև ստեղծել «բռնության հիմքում ընկած կոնֆլիկտների և այլ պայմանների քաղաքական համակարգերի վերափոխման հնարավորություններ»: Անցյալի խախտումների քննության ժամանակ անցումային արդարադատությունը երկու նպատակ ունի՝ «զոհերին մատուցել արդարության որոշակի մակարդակ և ամրապնդել խաղաղության, ժողովրդավարության և հաշտեցման հնարավորությունները»: Փոխաբերական ասած՝ խոսքը անցյալի ռեժիմին և նրանց զոհերին հաշտեցնելու և խախտված իրավունքների վերականգնման հարթակ ստեղծելու մասին է: Գործընթացը ներառում է քրեական, վերականգնողական և սոցիալական արդարության տարրեր: Այսինքն, գործընթացի նպատակը հաշտությունն է և ոչ թե պատիժը, իսկ պատժամիջոցները գործիք են, այլ ոչ թե գործընթացի նպատակ: Ըստ Հարվարդի համալսարանի իրավաբան Արտյոմ Գեղամյանի, որը անցումային արդարադատության փորձագետ է, այդ մեխանիզմների ներդրումը երկու կարևոր մտքերի է բերում. կա՛մ ներկայիս դատական համակարգը չի կարողացել լուծել անցյալում տեղի ունեցած մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների հետ կապված խնդիրները, կա՛մ նրան չի վստահում նոր կառավարությունը: Մյուս կողմից, նրա կարծիքով, դեռևս պարզ չէ, թե ժամանակակից Հայաստանի պատմության մեջ որ ժամանակագրությամբ պետք է հաշվի առնել դեպքերը՝ սկսած վերջին 10, 20, թե 30 տարիներից: Ո՞րն է չափանիշը և ո՞ր տարեթվից սկսել: Հայաստանում, այսպես կոչված, անցումային արդարությունը լոբբինգ է արվում Ջորջ Սորոսի կառույցների, ինչպես նաև Հատուկ քննչական ծառայության կողմից, որի ղեկավար կազմում «թավշյա հեղափոխությունից» հետո հայտնվել են այդ կառույցների սաները: Նպատակն է հայկական էլիտայից ակտիվների և փողերի բռնագանձումը: Այնուամենայնիվ, ամբողջ աշխարհում անցումային արդարադատության միջոցները հարմարեցվել են նախկին համակարգված անարդարությունների փոխհատուցմանը: 

Միջոցների շարքում հաճախ օգտագործվել է նաև ապօրինի ձեռք բերված գույքի բռնագանձումը, սակայն գրեթե երբեք հնարավոր չէ գողացված փողերը վերադարձնել մինչև վերջին կոպեկը: Օրինակ, Համաշխարհային բանկի գնահատականներով, մոտ 35 մլրդ դոլար է դուրս բերվել Ինդոնեզիայից, մոտ 5 մլրդ՝ Կոնգոյից և նույնքան՝ Ֆիլիպիններից: Այս բոլոր երկրները անցել են անցումային արդարադատության ուղիով, բայց վերջնական արդյունքում կարողացել են վերադարձնել նախատեսված գումարներից տասնյակ անգամ քիչ գումարներ:

Կամո Խաչիկյան