Պատմաբանները մտահոգություն են հայտնում Փաշինյանի՝ Շուշիի մասին հնչեցրած մտքերի առնչությամբ

Թյուրքալեզու տարրը Շուշիում առաջին անգամ հայտնվել է 18-րդ դարի կեսերին, սակայն մինչև 1920 թ. հայ բնակչության զանգվածային ջարդը երբևէ մեծամասնություն չի կազմել: 1897 թ. Ռուսական կայսրության առաջին համընդհանուր մարդահամարի տվյալներով` Շուշի քաղաքում բնակվել է 14.420 հայ (բնակչության 55.8%֊ը), իսկ Շուշիի գավառակի գյուղերը գրեթե բացառապես հայաբնակ են եղել։ Շուշիի հայ բնակչությունը տուժել է 1905 թ. թաթարական հարձակումներից, սակայն հետագայում շարունակել է աճել՝ 1917 թ. սկզբի դրությամբ ռուսական «Кавказский календарь» վիճակագրական ժողովածուում հրատարակված պաշտոնական տվյալներով հասնելով 23.400֊ի (բնակչության 53.3%֊ը)։ 1918 թ., 1919 թ. և հատկապես 1920 թ. հայերի զանգվածային կոտորածների հետևանքով հայ բնակչությունը կորցրել է մեծամասնությունը քաղաքում, բայց գյուղերի զգալի մասում շարունակել է գերակշռել։ Քաղաքային և գյուղական հայ բնակչության ընդհանուր կորուստը կազմել է մինչև 30.000 մարդ, որից միայն քաղաքում՝ ավելի քան 20.000: Հետագա տասնամյակներում հայերի թիվը մասամբ վերականգնվել է քաղաքում` 1939 թ. ԽՍՀՄ մարդահամարով հասնելով շուրջ 1.500֊ի (բնակչության 27.2%֊ը), իսկ գյուղական բնակչության կեսից ավելին հայեր էին, հատկապես՝ Բերդաձորի ենթաշրջանում։ 1960֊ական թթ. սկզբից Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանությունները գործուն քայլեր են ձեռնարկել քաղաքը վերջնականապես հայաթափելու և հայկական գյուղերի էթնիկ դիմագիծը փոխելու ուղղությամբ։  

 

ԽՍՀՄ 1970 և 1979 թթ. մարդահամարների տվյալներով Շուշիում համապատասխանաբար 1.540 (17.7%) և 1.410 (13.1%) հայ է բնակվել, իսկ գյուղական բնակչության մեջ հայերը դեռևս մեծամասնություն են եղել, թեև 5 գյուղեր հայաթափվել են, վերաբնակեցվել ադրբեջանցիներով։ Շարունակված հայաթափման քաղաքականության եզրագիծը ԽՍՀՄ փլուզման շրջանում էր. 1988 թ. բռնի տեղահանվել է քաղաքի հայ բնակչությունը, որ հասել էր շուրջ 2.000֊ի, իսկ հաջորդ տարի նույն մոտեցումը իրագործվել է Մեծշեն, Հինշեն, Եղցահող և այլ գյուղերի հայերի նկատմամբ։ Հենց այս գործողությունների արդյունքում է նվազագույնի հասցվել հայերի տեսակարար կշիռը Շուշիի շրջանում, և Ադրբեջանի պետական այրերի կողմից 1989 թ. ԽՍՀՄ մարդահամարին հղվող ավելի քան 90% ադրբեջանցիների ցուցանիշը միայն այդ գործողությունների արդյունքում էր, այն էլ՝ քաղաքի պարագայում. նման թիվ խաղաղ պայմաններում չի հաշվառվել, և սա ընդունում են նույնիսկ ադրբեջանցի հետազոտողները։ 1992 թ. քաղաքի և ամբողջ շրջանի լիակատար ազատագրումից հետո վերը նշված գյուղեր և քաղաք հայ բնակչությունը վերադարձել է, ընդ որում՝ Մեծշեն, Հինշեն, Եղցահող գյուղերը ներկայումս բարեբախտաբար մնացել են հայկական վերահսկողության հատվածում և ամբողջությամբ հայաբնակ են։ 

2020 թ. հուլիսի 1֊-ի դրությամբ Շուշիում բնակվում էին շուրջ 4.300 հայեր` 1979 թ. համեմատ 3 անգամ շատ։ Բնակչության էթնիկ կազմի մասին և նրանց տեսակարար կշռի մասին խոսելիս մենք պետք է առաջնորդվենք ոչ թե Ադրբեջանի համար ելակետ հանդիսացող 1989 թ. տվյալներով, որ ուժային կառույցների օգտագործմամբ հայաթափման պայմաններում է հաշվառվել, այլ 2020 թ. նախապատերազմական վիճակագրությամբ (շուրջ 4.300) կամ առնվազն 2015 թ. Արցախի մարդահամարի տվյալներով (շուրջ 4.100 հայ)։ 

 

Վերը շարադրվածից ելնելով՝ ՀՀ պաշտոնատար անձանց հորդորում ենք ազգային և պետական կարևորություն ներկայացնող հարցերի վերաբերյալ կարծիք արտահայտել միայն տվյալ ոլորտի մասնագետների հետ խորհրդակցելուց հետո:

 

Հայաստանի պատմագետների ընկերակցություն