Բազմաբևեռությո՞ւն, թե՞ անբևեռություն. ժամանակակից համաշխարհային միտումները՝ ինտելեկտուալ և ուժային պատերազմներ. «Փաստ»

«Փաստ» օրաթերթը գրում է.

Ավելի ու ավելի խոշոր քայլերով է ընթանում միաբևեռ աշխարհակարգի փլուզումը, որը գործում էր 1990-ականներից սկսած, և արագ անցում է կատարվում դեպի բազմաբևեռ աշխարհակարգի։ Իսկ այս պայմաններում այլ ուժային կենտրոնների՝ Ռուսաստանի, Չինաստանի, Հնդկաստանի դերակատարությունն էլ ավելի է մեծանում։ Մյուս կողմից էլ՝ լսելի է դառնում Գլոբալ հարավի մաս կազմող երկրների ձայնը, որոնք ևս փորձում են իրենց տեղն ունենալ ժամանակակից զարգացումներում։

Ներկա գործընթացների մյուս բնորոշ կողմն այն է, որ բազմաբևեռության պայմաններում (որոշ մասնագետներ նույնիսկ անվանում են անբևեռություն) պետությունների միջև մրցակցությունը բարձր մակարդակ է տեղափոխվում։ Ու դրա արդյունքում մենք այսօր տեսնում ենք այնպիսի երևույթներ, ինչպիսիք ապագլոբալացումը, ռեգիոնալիզացիան ու առևտրային պատերազմներն են։ Ըստ այդմ էլ՝ էլ ավելի առաջնային նշանակություն է ստանում զուտ սեփական շահն առաջ տանելը, որի արդյունքում համաշխարհային տնտեսության մեջ գերիշխող է դառնում առաջին հերթին սեփական բիզնեսին կամ արտադրողին պաշտպանելը։

Այս պայմաններում կանխատեսվում է, որ ավելի առաջ է մղվելու տնտեսական կապերը դիվերսիֆիկացնելու մոտեցումը։ Օրինակ՝ Կանադայում, որի արտահանման առյուծի բաժինն ընկնում է ԱՄՆ-ին, Թրամփի կողմից մաքսատուրքերի բարձրացումից հետո արդեն մտածում են տնտեսական կապերը դիվերսիֆիկացնելու, ԱՄՆ-ից տնտեսական կախվածությունը նվազեցնելու և արտահանման այլ շուկաներում իրենց տեղն ամրագրելու ուղղությամբ։

Կանխատեսվում է, որ տնտեսական մրցակցությունն ուղեկցվելու է նաև տեխնոլոգիական մրցավազքով։ Տեխնոլոգիաները չափազանց կարևոր նշանակություն ունեն հանրային կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում։ Եվ ապագայում միջազգային ասպարեզում կարևոր դերակատարություն կունենան այն երկրները, որոնք տեխնոլոգիական առումով հաջողությունների հասած կլինեն։ Այս պարագայում նույնիսկ փոքր տարածք ու բնակչություն ունեցող երկրները, որոնք տեխնոլոգիական մեծ առաջընթացի հասած կլինեն, մեծ աշխարհաքաղաքական քաշ կարող են ունենալ, ինչպես հիմա, օրինակ՝ Իսրայելն ու Թայվանը, որոնք մեծ կշիռ ու ազդեցություն ունեն աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից իրերի դասավորության վրա։

Բայց գլխավոր մրցակիցները տեխնոլոգիական հատվածում շարունակում են մնալ ԱՄՆ-ը և Չինաստանը։ ԱՄՆ-ը շարունակում է մնալ առաջատարը տեխնոլոգիական զարգացման առումով, սակայն Չինաստանն էլ փորձում է ձեռնոց նետել նրան՝ հեռանկարում առաջատարը դառնալու իր ցանկությամբ։ Հատկապես դաժան է մրցակցությունը արհեստական բանականության ոլորտում։ Վաշինգտոնը ձգտում է թույլ չտալ ու արգելել, որ գերժամանակակից ու մեծ հզորություն ունեցող չիպերը հայտնվեն Չինաստանում, որպեսզի այդ երկիրն ի վիճակի չլինի արհեստական բանականության ոլորտում մրցակցել ԱՄՆ-ի հետ։

Բացի դրանից, արհեստական բանականության ոլորտում Ֆրանսիան ու Հնդկաստանը փորձում են ԱՄՆ-ից ու Չինաստանից հետ չմնալ ու այլ երկրների ծրագրային լուծումներից օգտվելու փոխարեն իրենց համակարգը ստեղծել։ Պատահական չէ, որ Արհեստական բանականության գործողությունների համաժողովն այս տարվա փետրվարին տեղի ունեցավ Փարիզում, իսկ այդ միջոցառումը համանախագահում էին Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուիլ Մակրոնը և Հնդկաստանի վարչապետ Նարենդրա Մոդին։

Մյուս կողմից էլ՝ պետությունների միջև ակտիվ մրցակցության պարագայում համաշխարհային հանրությունը դեռևս տրամադրված չէ արհեստական բանականության ոլորտում կարգավորումներ և միջազգային մակարդակով օրենսդրական լուծումներ առաջարկելու հարցում, քանի որ առանց կարգավորման ու հատուկ վերահսկողական մեխանիզմների արհեստական բանականությունը շատ լուրջ վտանգ կարող է ներկայացնել մարդկության համար։ Վտանգը հատկապես մեծ է ռազմական ոլորտում, երբ ինքնավար զենքերի ու ռոբոտների կիրառումը ռազմադաշտում կարող է դառնալ սովորական երևույթ։ Նույնիսկ փորձագետները բազմիցս ահազանգ են հնչեցրել՝ առկա իրավիճակը համեմատելով «պանդորայի արկղը» բացելու հետ։

Մյուս կողմից էլ՝ գնալով ավելի է մեծանում թվային տիրույթի նշանակությունը, երբ գրեթե բոլոր կարևոր ենթակառուցվածքներում թվային լուծումներ են կիրառվում։ Ուստի, մեր ժամանակների ամենակարևոր ուղղություններից մեկն էլ կիբերանվտանգությունն ու ապատեղեկության դեմ պայքարն է։ Գնալով պետություններն ավելի մեծ ներդրումներ են կատարում այս ոլորտում։ Եվ կարող ենք տեսնել, թե ինչպես են որոշ երկրներ օգտագործում կիբերգործիքներն առավելություն ձեռք բերելու նպատակով։ Օրինակ՝ ԱՄՆ-ում մեղադրում են Չինաստանին, որ կիբերլրտեսության միջոցով չինացիները օգտագործում են իրենց պատկանող մտավոր սեփականությունը և նորարարական լուծումները։

Ժամանակակից փուլի մյուս կարևոր միտումն ուժի գործոնի կարևորումն է։ Ուկրաինայում, Գազայի հատվածում և այլ վայրերում ընթացող հակամարտությունները նոր լիցք են հաղորդում ռազմական ինդուստրիային։ Օրինակ՝ ռուսական տնտեսության մեջ այլևս շատ կարևոր դեր է սկսել կատարել ռազմական արդյունաբերությունը։ Եվ հակամարտությունները ռազմական ճանապարհով լուծելու մոտեցումը նոր խթան է դառնում, որպեսզի պետությունները կտրուկ ավելացնեն իրենց ռազմական բյուջեները։ Անգամ Գերմանիան ու Ճապոնիան, որոնք տասնամյակներ շարունակ խուսափում էին մեծ ներդրումներ կատարել այս ոլորտում, կտրուկ ավելացրել են իրենց ռազմական բյուջեները։ Իսկ երբ ԱՄՆ-ը դժկամություն է ցուցաբերում ՆԱՏՕ-ի իր եվրոպական գործընկերների անվտանգության ապահովման բեռն իր ուսերին պահելու հարցում, նույնիսկ առաջ է քաշվում անվտանգային համաեվրոպական համակարգ ստեղծելու գաղափարը։

Ժամանակի ընթացքում ավելանում է փոքր և մեծ անօդաչու թռչող սարքերի կիրառումը՝ ինչպես հետախուզական, այնպես էլ մարտական գործողությունների համար։ ԱՄՆ-ը, Չինաստանը և Ռուսաստանը ակտիվորեն զարգացնում են հիպերձայնային հրթիռների տեխնոլոգիաները, որոնք գրեթե անխոցելի են ներկայիս հակահրթիռային համակարգերի կողմից։ Տիեզերքը վերածվում է կարևոր ռազմավարական գոտու։ ԱՄՆ-ն, Չինաստանը և Ռուսաստանը ակտիվորեն մրցակցում են նաև տիեզերական և արբանյակային տեխնոլոգիաների առաջընթացի հարցում։ Պատահական չէ, որ ամերիկյան պաշտոնյաները հավաստիացնում են, որ Starlink արբանյակային ծառայության կողմից ապահովվող կապի հաշվին է, որ Ուկրաինան հնարավորություն է ստացել դիմակայել ռուսական առաջխաղացմանը, այլապես պատերազմում շատ արագ պարտվելու էր։

Մյուս կողմից՝ կարևոր է դառնում ոչ միայն սեփական ռազմարդյունաբերության զարգացումն ու տեխնոլոգիական և նորարարական լուծումների կիրառումը, այլև ստեղծված ռազմական արտադրանքի արտահանումը։ Սպառազինությունների արտահանման ոլորտում ավանդական խաղացողներին միացել են նորերը։ Օրինակ՝ ներկայում այս դաշտ են մուտք գործել Թուրքիան ու Հնդկաստանը։

Այս ամենի հետ միջազգային ասպարեզում կարևորագույն գործոն է շարունակում մնալ մարդկային կապիտալը։ Պատահական չէ, որ ԱՄՆ-ը և արևմտյան այլ երկրներ փորձում են գրավիչ պայմաններ ստեղծել, որպեսզի տարբեր երկրներից լավագույն մասնագետները տեղափոխվեն իրենց մոտ աշխատելու և իրենց տնտեսությունը զարգացնելու։ Իսկ Չինաստանը, դրսից մասնագետներ բերելու փոխարեն, գլխավորապես հենվում է իր մեծ մարդկային ռեսուրսների վրա։ Բայց Չինաստանն այսօր արդեն բախվում է այնպիսի խնդրի, ինչպիսին բնակչության թվի նվազումն է, որի արդյունքում էլ իր՝ բնակչության թվով առաջին տեղը զիջել է Հնդկաստանին։ Բայց բնակչության թվի նվազման միտումը բնորոշ է ոչ միայն Չինաստանին, այլև Արևել յան Ասիայի այլ երկրների՝ հատկապես Ճապոնիային ու Հարավային Կորեային։ Ժողովրդագրական ճգնաժամը շատ լուրջ է նաև Եվրոպայում, որտեղ որ այդ խնդիրը մասամբ փորձել են լուծել ներգաղթի հաշվին։ Նույնիսկ Թուրքիայում, որտեղ բնակչությունը տասնամյակներ շարունակ ավելանում էր, ծերացման միտումը դառնում է գերիշխող։ Գերազանցապես աֆրիկյան մայրցամաքի երկրներում է, որ ծնելիության բարձր մակարդակը դեռևս պահպանվում է։ Այնուամենայնիվ, ժողովրդագիրների հաշվարկները ցույց են տալիս, որ առաջիկայում ծնելիության մակարդակի անկումն ու բնակչության թվի նվազումը դառնալու են համընդհանուր միտում։ Սրան զուգահեռ էլ ժամանակի ընթացքում ավելի է բարձրանում մարդկանց կյանքի տևողությունը։ Այսպիսի պայմաններում հեռու չէ նաև այն պահը, երբ մի շարք երկրներ կարող են կանգնել այնպիսի խնդրի առաջ, ինչպիսին թոշակառուների ու ծերերի անհամեմատ մեծ թիվն է՝ ի հակակշիռ աշխատող երիտասարդների թվի։ Իսկ դա ինքնին լուրջ բեռ է դառնում տնտեսության համար։ Ճապոնիան այսօր հենց այսպիսի խնդրի առաջ է կանգնած։

Տեղի ունեցող զարգացումների համատեքստում չենք կարող հաշվի չառնել նաև գլոբալ տաքացման, կլիմայական փոփոխությունների և անոմալիաների հարցը։ Ժամանակ առ ժամանակ աշխարհի տարբեր մասերում ականատես ենք լինում տարերային աղետների և ջերմաստիճանային կտրուկ տատանումների, որոնք մեծ հարված են հասցնում նաև տարբեր երկրների տնտեսությանը, ինչու չէ՝ նաև համաշխարհային տնտեսությանը։ Մասնագետներն ահազանգում են, որ պետք է քայլեր ձեռնարկվեն ածխաթթու գազի և այլ գազային արտանետումների ու թափոնների ծավալը կրճատելու ուղղությամբ, այլապես մարդկությունը շատ լուրջ խնդիրների կարող է բախվել առաջիկայում։ Հատկապես լուրջ խնդիր է գլոբալ տաքացումը և ջերմոցային էֆեկտը, որի արդյունքում Երկրի ջերմաստիճանը շարունակում է բարձրանալ, իսկ համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակն աստիճանաբար բարձրանում է։

Կլիմայակայն փոփոխությունների դեմ պայքարի հետ կապված միջազգային ասպարեզում որոշակի քայլեր կատարվում են, բայց դրանք դեռ բավարար չեն։ Սա այն խնդիրն է, որ համաշխարհային ջանքերի համատեղում է պահանջում։

Բայց դրա արդյունքում էլ չինական տեխնոլոգիական հատվածում շեշտը դրել են ոչ թե հաշվարկային հզորությունների ավելացման, այլ օպտիմալ լուծումների վրա։ Օրինակ՝ հունվարին գործարկված Deepseek R1 մեծ լեզվական մոդելի տարբերակը լիովին հեղափոխական նշանակություն ունեցավ իր օպտիմալ լուծումների առումով։ Այն արդյունքներին, ինչին ամերիկյան տեխնոլոգիական ընկերություններին հաջողվում էր հասնել գերհզոր չիպերի ու միլիարդավոր դոլարների ներդրումների արդյունքում, չինացի մասնագետներին հաջողվեց հասնել հին չիպերով ու ավելի փոքր ռեսուրսներով։ Դրա հետևանքով էլ ամերիկյան տեխնոլոգիական ընկերությունների բաժնետոմսերը սկսեցին անկում գրանցել։ Ու այսուհետ այս ոլորտում մրցակցությունը լինելու է ոչ միայն գերժամանակակից հաշվարկային հզորությունների օգտագործման, այլև օպտիմալ լուծումներ գտնելու և փոքր ռեսուրսներով մեծ արդյունքների հասնելու ուղղությամբ։

Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում