«Առաջին քայլը իշխանության փոփոխությունն է, նրանց հրաժարականի պահանջը». ինչպիսի՞ն էր 2023-ը, և ի՞նչ տնտեսական կանխատեսումներ կան 2024-ի համար․ «Փաստ»

Interview 21 December, 2023 8:28

«Փաստ» օրաթերթը գրում է.

Տարվա ընթացքում «Փաստն» անդրադարձել է ոլորտային խնդիրներին, խոսել բացթողումների մասին՝ հույս ունենալով, որ բարձրաձայնված հարցերին լուծումներ կտրվեն: Տնտեսությունը մշտապես եղել է մեր դիտակետում, ուստի տարեվերջյան զրույցներից մեկով փորձում ենք ի մի բերել, թե ինչ արվեց ու չարվեց 2023 թ.-ին և ինչ սպասել 2024 թ.-ից: Աուդիտորների պալատի նախագահ Նաիրի Սարգսյանն ասում է՝ չենք կարող չնշել, որ 2023 թվականը տնտեսական աճով ենք փակում:

«Բայց, միևնույն ժամանակ, ընդգծենք, որ տնտեսական աճը ներառական չէր, այսինքն՝ աղքատ բնակչությունն այդպես էլ չհարստացավ, և տնտեսական ակտիվության ցուցանիշն ամբողջությամբ ապահովել է ռուս-ուկրաինական պատերազմի ֆոնին ստեղծված իրավիճակը: Տնտեսական աճն ապահովել են վերարտահանումը Արևմուտքից Ռուսաստան և հակառակ ուղղություններով, ինչպես նաև այդ նույն պատերազմով պայմանավորված տուրիստական այցերը Հայաստանի Հանրապետություն: Հրապարակված թվերի համաձայն, մոտ 2 մլն տուրիստական այցելու ենք ունեցել, որի ուղիղ կեսը եղել է Ռուսաստանի Դաշնությունից: Ակնհայտ է, որ ՌԴ-ից եկել են ոչ թե ճանաչողական, մշակութային այցով, այլ նրանց մեծ մասը եղել են ռելոկանտները, որոնք պատերազմի ֆոնին են եկել Հայաստան»,-«Փաստի» հետ զրույցում ասում է Սարգսյանը:

Ընդգծում է՝ պետք էր աշխատել, որը չկատարվեց և շարունակում է չկատարվել: «Երբ ի սկզբանե ռելոկանտները գալիս էին Հայաստանի Հանրապետություն, պետք էր ստեղծել այնպիսի բարենպաստ պայմաններ, որպեսզի նրանք մնային Հայաստանում: Գիտենք, որ նրանց աշխատունակ և աշխատող հատվածի գերակշիռ մասը ՏՏ ոլորտի ներկայացուցիչ էին, որոնք իրենց հետ տեղափոխում էին ընդամենը մեկ նոթբուք: Նրանք ժամանակավոր տեղակայվեցին Հայաստանի Հանրապետությունում, որը, սակայն, նրանց չգրավեց կամ էլ շահագրգռող առաջարկներ չներկայացրեց, և տեղափոխվեցին մեր երկրից: Ոչինչ չարվեց Հայաստանում արդյունաբերություն, մշակող արդյունաբերություն տեղափոխելու, ռելոկացիա անելու և տեղակայելու համար, ավելին՝ կառավարությունն արեց քայլեր, որ «տուգանեն» այս տնտեսական աճը:

Օրինակ՝ ընդունվեցին տրանսպորտային միջոցի ներմուծման և վերարտահանման համար լրացուցիչ շահութաբերություն նախատեսող իրավական ակտեր, որոնք խոչընդոտեցին այդ ոլորտում Հայաստանը որպես հարթակ դիտարկելու համար: Եվ սկսեցին արդեն տրանսպորտային միջոցները Թուրքիայի, Ղազախստանի, Ուզբեկստանի, Տաջիկստանի միջոցով արտահանել Ռուսաստանի Դաշնություն: Զուգահեռ ընդունվեց երկակի նշանակության ապրանքների արտահանման արգելքի՝ կառավարության նոր որոշումը, օրենքում եղան փոփոխություններ, որոնք դժվարին կամ անհնարին դարձրեցին Հայաստանի միջոցով համակարգիչների, հեռուստացույցների, լվացքի մեքենաների և այլ տեխնիկայի վերարտահանումը Ռուսաստանի Դաշնություն: Սրանք ևս խոչընդոտեցին տնտեսական ակտիվ աճին»,-նշում է մեր զրուցակիցը:

Հարցին, թե ինչպիսի՞ տարի է մեզ սպասվում, Սարգսյանն անդրադառնում է նախ 2024 թ.-ի բյուջեին: «Այս բյուջեն դժվար իրականանալի բյուջե է, որովհետև բավականին հավակնոտ ծախսային և եկամտային մասեր են ավելացրել: Սկսենք եկամտային մասից: Հայաստանում թողարկվող արտադրանքի ծավալը նվազում է: Վերջին ամիսներին շարունակական անկում է գրանցվում: Հետևաբար, եթե տնտեսությունն ամբողջ ծավալով չի աշխատում, մի բան էլ իր թողարկած արտադրանքը չի ավելացնում, զուգահեռ վերարտահանումների բոլոր խողովակները փակվում են, սա նշանակում է, որ բյուջեի եկամտային մասի կատարմանը մնում է երկու տարբերակ՝ հարկադրույքների բարձրացում կամ գնաճ: Ընդհանուր ապրանքների և ծառայությունների գները պետք է բարձրանան, որի արդյունքում ավել հարկ կհավաքագրվի, կամ գները կբարձրացնեն չնչին կամ չորս տոկոսի՝ ընդունելի մակարդակում, որը նախատեսված է «Բյուջեի մասին» օրենքում: Մեր կանխատեսմամբ, երկուսն էլ լինելու է:

Սկսեցին դիվիդենտի հարկման մասով: Դեռևս օրենքի նախագծեր կան, որ, կարծում եմ, մի քանի օրից կբերեն ընդունելու: Դրանք են՝ տույժերի և տուգանքների կրկնապատկումը հարկային չարաշահումների դեպքում: Ավելացել է Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցով գովազդի միացման հարկը, որը բնակչությունից ուղիղ ձևով է հավաքագրվում: Հարկվում է բնակարանի վարձակալությունը: Վարչարարությունն այստեղ ավելի հեշտացել է, որովհետև Արցախից տեղահանված մեր հայրենակիցները գրանցման վայրի հասցեի նշում են իրականացնում, և սրա հետևից հարկային մարմինը գնալու է, որպեսզի տուգանեն այդ 500 հազարականները և բերեն օրինական դաշտ, այսինքն՝ սկսեն հարկել վարձակալությունները:

Զուգահեռ «Բյուջեի մասին» օրենքում նշված է, որ կան հարկային ծախսեր: Սա նշանակում է այնպիսի ոլորտներ, որտեղից պետք է որոշակի հարկային հավաքագրում լինի, բայց չի կատարվում: Օրինակ՝ Հայաստանում առողջապահական և կրթական ոլորտները ավելացված արժեքի հարկից ազատված են, որպեսզի ծառայությունները շատ ավելի մատչելի և հասանելի լինեն, որովհետև դրանք կարևորագույն ոլորտներ են մեր երկրի համար, և դրանց հարկային որոշակի խթանիչներով ստիպում են զարգանալ: Կանխատեսվում է, որ հաջորդ տարի բերելու են օրենքի նախագիծ, որ ամբողջ կրթական և առողջապահական ոլորտը հարկեն, սա նշանակում է հիվանդանոցային ծառայությունների և համալսարանների ու վճարովի մանկապարտեզների ու դպրոցների գների 20 տոկոսով թանկացում:

Հաջորդ կանխատեսումը իրականացրել են «Բյուջեի մասին» օրենքում, խոսքը ակտիվների հավելաճի հարկման մասին է, ձևակերպել են՝ «ակտիվի հավելաճի հարկման հնարավորություններն ենք գնահատելու»: Սա նշանակում է, որ, օրինակ՝ ձեռք ենք բերել բնակարան, որը 2000-ականների սկզբին պայմանականորեն արժեցել է 20 հազար դոլար, այժմ շուկայական արժեքներով կազմում է 200 հազար դոլար, և այդ տարբերության մասը փորձում են հարկել, որ կատարյալ աբսուրդի ժանրից է: Այսպիսի բան չի կարելի իրականացնել: Մարդու եկամուտները չեն ավելացել, ընդամենն ավելացել է նրա գույքի արժեքը: Սրանք նշմարվող և իրենց կողմից գրված բյուջեի նախագծով, հիմա արդեն՝ օրենքով ուղերձներ են՝ տրված ՀՀ քաղաքացիներին, որ այսքանը նվազագույնն ավելանալու է»,-հավելում է Աուդիտորների պալատի նախագահը: Ի՞նչ է պետք անել այս ծանրագույն իրավիճակից դուրս գալու և երկրի տնտեսական ողնաշարն ուղղելու համար: Փորձագետը մի քանի քայլեր է առանձնացնում:

«Մեր զրույցների ընթացքում բազմաթիվ քայլեր ենք նշել, սակայն մեզ ականջալուր չեն եղել: Հետևաբար առաջին քայլը իշխանության փոփոխությունն է, նրանց հրաժարականի պահանջը: Որքան էլ փորձենք միայն մասնագիտական, տնտեսական դաշտում լուծում փնտրել, այնուամենայնիվ, տնտեսագիտությունը, քաղաքականությունը և քաղաքագիտությունը շատ ամուր փոխկապակցված են, առանց մեկը մյուսի լինել չի կարող: Եթե ուղղակի մի քանի քայլ նշենք, թե ինչ պետք է անել, դա կլինի, որ մենք էլ սրանց նման հատվածային փոփոխություններ ենք անում, այնինչ պետք է լինեն արմատական և շղթայական փոփոխություններ: Ամեն դեպքում մի քանիսը նշեմ: Հայաստանում գյուղատնտեսական նշանակության հողերի միայն մեկ երրորդն է օգտագործվում, ուստի անհրաժեշտ է շատ շտապ գյուղատնտեսության ոլորտում ներդրումներ իրականացնել, օրինակ՝ ոռոգման համակարգում, ինչպես նաև ստեղծել գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ, շահագրգռել հողի սեփականատերերին անդամակցել այդ կոոպերատիվներին, որպեսզի մեծ ծավալով արտադրանքը կարողանա մուտք գործել արտասահմանյան շուկաներ:

Օրինակ՝ տնային փոքր տնտեսությունը չի կարող սա ինքնուրույն իրականացնել, որովհետև մեկ գյուղացու թողարկած արտադրանքը անհնար է մուտք գործի ՌԴ-ի՝ մեր ամենամեծ առևտրային գործընկերոջ սուպերմարկետների ցանց, մարդիկ տարվա կտրվածքով 12 ամիս անխափան մատակարարում են ակնկալում: Սրա լուծման տարբերակը կոոպերատիվներն են, տարիներ շարունակ ասում ենք դրա մասին, սակայն չեն իրականացնում: Հաջորդը՝ հարկային՝ առնվազն դրույքաչափերի փոփոխություն և արտադրողների ու առևտրականների տարբեր դրույքաչափով հարկում: Արտադրությունը պետք է ամեն կերպ խթանել, նույնիսկ տարբեր ոլորտներ, որոնք գերակա են և մրցունակ աշխարհում, պետք է ամբողջապես ազատել հարկերից, որպեսզի շահագրգռենք, և մարդիկ գործունեություն իրականացնեն այդ ոլորտներում: Սրանք այն կարևոր փոփոխություններն են, որոնցից պետք է սկսենք: Իսկ շարունակությունը շատ մեծածավալ աշխատանք է պահանջում»,-եզրափակում է Նաիրի Սարգսյանը: