1921 թ. Մոսկվայի ևւ Կարսի պայմանագրերը` միջազգային իրավունքի տեսանկյունից …Ի վերջո պետք է արթնանա մեր ժողովրդի խիղճը` մտավորականությունը, և պատասխանատու լինի ժողովրդի առջև` անցյալի, ներկայի և ապագայի համար… Այսօր բոլորիս ակնհայտ է, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առկա սահմանները ամրագրող 1921 թ. Մոսկվայի մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագրից և 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրից բացի փոխկապակցված և ապօրինի այլ պայմանագրեր գոյություն չունեն: Եթե ճանաչենք այդ պայմանագրերը, մենք, առաջին անգամ, որպես անկախ պետություն, կվավերացնենք Կարսի պայմանագրի` Թուրքիայի համար ամենաանհրաժեշտ հատվածը` գլխավոր պայմաններից մեկը ՀՀ կողմից ճանաչել այսօրվա սահմանները: Հայկական ՍՍՀ ՊԱԿ-ի արխիվներում ժամանակին ես ուսումնասիրել եմ 20-րդ դարի հասարակական-քաղաքական գործիչ, հայտնի իրավաբան-օրենսդիր Գրիգոր Չուբարյանի իրավաբանական մեկնաբանությունները` վերոնշյալ Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի վերաբերյալ... Հարկ եմ համարում նշել, որ Կարսի ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը ապօրինի գործողություններ էին` Ռուսաստանի կողմից պարտադրված Հայաստանին: Հայ ընթերցողին հայտնի է, որ քեմալական Թուրքիայի և բոլշևիկյան Ռուսաստանի մտերիմ հարաբերությունների գագաթնակետը հանդիսանում է 1921թ. Մոսկվայի, և ապա` Կարսի պայմանագրերի կնքումը: 1920-1921թ.-ին հայ ժողովուրդը հայտնվեց բոլշևիկյան ՙմուրճի՚ և քեմալական ՙզնդանի՚ միջև. այդ թվականներին Մոսկվան գաղտնի բանակցություններ էր վարում երիտթուրքերի ղեկավարներից մեկի` Քեմալ-փաշայի հետ` անկախ Հայաստանի խորհրդայնացման գործում թուրքական զորքերի օգտագործման վերաբերյալ: Մոսկվային հնարավոր աջակցություն ցուցաբերելու համար Քեմալ-փաշային խոստացված էր ռազմական օգնություն` անգլիացիների հետ տարվող պատերազմում: Դրա մասին է վկայում 1921թ. մարտի 10-ին Չիչերինի Ստալինին ուղղված հեռագիրը, որտեղ նշվում է.
ՙ…Թուրքերի կողմից նշված 150 մլն ռուբլին ոսկով, անկասկած, արևելքի մարդկանց պահանջն է: Անցյալ տարի Բեկիր-Սամին պահանջում էր 8 մլն ռուբլի ոսկով: Կենտրոնական Կոմիտեն համաձայնեց տալ 7 մլն ռուբլի ոսկով: Եթե նրանց չօգնենք, նրանք կարող են փոխել իրենց քաղաքականությունը…՚:
Վերադառնալով Գրիգոր Չուբարյանի կողմից մեզ հետաքրքրող այս և այլ պայմանագրերի /Բաթումի, Ալեքսանդրապոլի, Սևրի…/ մեկնաբանություններին, որոնք, ցավոք, 1940 թ. հունիսի 5-ին պետանվտանգության սպայի ձեռքով, ՙորպես օպերատիվ և այլ արժեք չներկայացնող՚, ՆԳԺԿ նկուղներում ոչնչացվել են ՙայրելու ճանապարհով՚: Մենք դրանց մասին կարող ենք կռահել 1937թ. հուլիսի 14-ին Գրիգոր Չուբարյանի ձերբակալության ժամանակ առգրավված, չոչնչացված այլ նյութերից: Իրականում ինչի± մասին կարող էին լինել դրանք: Թող ների ինձ Գրիգոր Չուբարյանը, եթե իմ մեկնաբանությունները չհամապատասխանեն իր մեկնաբանությունների հետ, սակայն, չգիտեմ ինչու, ես համոզված եմ, որ վերոհիշյալ Պայմանագրերին իմ կողմից արված մեկնաբանությունները կբխեն նրա քաղաքացիական դիրքորոշումից…
Ըստ մեր տեսակետի` 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի, մի կողմից (Ռուսաստանի մասնակցությամբ), ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը, ըստ էության, միջազգային իրավունքի ինքնուրույն ակտ լինել չի կարող, քանի որ այն կնքող կողմերը ստիպված էին կրկնել և ամրակայել մեկ այլ` 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված պայմանագիրը: Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի 15-րդ հոդվածը մասնավորապես բարբառում է հետևյալը.
ՙՌուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասի պետությունների նկատմամբ կատարել քայլեր, որոնք անհրաժեշտ են այս հանրապետությունների կողմից այն պայմանագրերի ճանաչման համար, որոնք նրանք կկնքեն Թուրքիայի հետ…՚ 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի վերոհիշյալ պայմանագրում բացակայում է նաև պայմանագրի օբյեկտի կարգավորման միջազգային-իրավական նորմը, քանի որ Անդրկովկասյան հանրապետությունները, այդ թվում` Հայաստանը, մինչև հիշյալ պայմանագրի կնքումը միջազգային-իրավական իմաստով կապված չեն եղել ՌՍՖՍՀ-ի հետ: Ավելին ասեմ, արխիվային գործից հայտնի է, որ Գրիգոր Չուբարյանը Կարսի կոնֆերանսին, որպես հայկական պատվիրակության խորհրդական, մասնակցելուց հրաժարվել է` պատճառաբանելով Խորհրդային կառավարության` Թուրքիայի հետ տարվող քաղաքականության հետ իր անհամաձայնությունը: [Մանրամասն տես. Ռուբեն Ավագյան. Գրիգոր Չուբարյանի և Գրիգոր Զոհրապի իրավական միտքը. Եր., 2003.640 էջ]: Միաժամանակ, իհարկե, չի կարելի Խորհրդային Ռուսաստանի հաշիվներից դուրս գցել Անդրկովկասի` այն ժամանակվա հանրապետությունների հետ միջազգային հարաբերություններում եղած հասարակական-քաղաքական, նյութական և այլ իրական ուժերը, այդ թվում` Հայաստանի վերաբերյալ Խորհրդային Ռուսաստանի իրական ուժերը: Բայց ցանկանում եմ հավաստիացնել իմ ընթերցողներին, որ, ինչպես ընդհանուր արդարադատության, այնպես էլ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, նրանք հիմք չէին հանդիսանում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև Մոսկվայում` 1921թ. մարտի 16-ի պայմանագրի կնքման համար: Արդարացում չեն կարող հանդիսանալ նաև արտասահմանյան իրավաբան-օրենսդիրների մեկնաբանություններն այն մասին, որ խորհրդային իրականության իրավական շատ երևույթներ չեն համընկնում կամ համապատասխանում միջազգային նորմերին: Սակայն վերադառնանք Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրին:
Սկսենք ներածական մասից, որտեղ հռչակում է, որ Անդրկովկասի հանրապետությունները, ՙկապիտուլյացիայի ռեժիմը՚ անհամատեղելի համարելով յուրաքանչյուր երկրի ազգային ազատագրության ձգտման, ինչպես նաև նրանց անկախության իրավունքների լրիվ իրականացման հետ՚, այնուհետև. ՙ…և կողմերը, կիսելով ազգությունների եղբայրության սկզբունքը և ազգությունների ինքնորոշման իրավունքը, խանդավառված նրանց միջև մշտական ջերմ փոխհարաբերությունների և անկեղծ բարեկամություն հաստատելու ցանկությամբ…՚, կրկնում է Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի բովանդակությունը: Այն բարբառում է. ՙԹուրքիայի կառավարությունը և Խորհրդային Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայնվում են, որ Նախիջևանի մարզը սույն պայմանագրի երրորդ հավելվածով որոշակիացված սահմաններով, կկազմավորվի իբրև ինքնավար տարածք` Ադրբեջանի հովանավորության ներքո…՚: Սա վերջին հաշվով մի կողմից զրոյի է հավասարեցնում Հայաստանի համար 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրի ներածական մասը, իսկ մյուս կողմից, ակնհայտորեն հակասելով պայմանագրի ներածական մասին, ակնառու կերպով ընդգծում է Հայաստանի կապիտուլյացիան Թուրքիայի առջև: Ռուսաստանի կողմից թուրքերի պահանջների բավարարումից և Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի կնքումից հետո քեմալական քաղաքագետները և դիվանագետները վերակողմնորոշվեցին դեպի Անտանտը: Արդեն Լոզանի կոնֆերանսի ժամանակ 1923թ. Թուրքիան հրաժարվեց Ռուսաստանի հետ առևտրի վերաբերյալ հոդվածներից (ըստ Կարսի պայմանագրի) և շուտով վերադարձավ Ռուսաստանի նկատմամբ իր ավանդական քաղաքականությանը: Բերենք մի դրվագ Խորհրդային Հայաստանի Արտաքին գործերի ժողկոմ Ա. Բեկզադյանի` 1921թ. ապրիլի 15-ին, Մոսկովյան կոնֆերանսում 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկովյան պայմանագրի վերաբերյալ արած հայտարարությունից.
ՙՍովետական Հայաստանի ինքնավարության իրավունքի խախտումը չի կարող արդարացված լինել արևելքում` հեղափոխության գործի շահերի պատճառաբանությամբ..: …Թուրքերի հետ բանակցությունների ժամանակ ռուսական պատվիրակությունը անտեսեց ՌՍՖՍՀ բոլոր ակտերում հանդիսավոր կերպով հայտարարված ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը՚: Եթե անկեղծ լինենք, ապա բացասական գնահատականի է արժանի Խորհրդային Հայաստանի իրական դերը 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի կնքման ժամանակաշրջանում:
Բացատրությունը մեկն է, Կարսի վերոհիշյալ պայմանագիրը Մոսկվայի պայմանագրի հայելային անդրադարձն է, որը ցույց է տալիս Խորհրդային Հայաստանի պետական անկախության ձևական լինելը: Դա անցյալում, իսկ մեր ժողովրդի` ինչպես ներկայի, այնպես էլ ապագայի համար վերոհիշյալ պայմանագրերը չափազանց մեծ բացասական նշանակություն ունեն: Մասնավորապես, Մոսկվայի 1921թ. մարտի 16-ի և Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրերը մեզ և մեր սերունդներին մեկ անգամ ևս ակնառու կերպով ապացուցեցին, որ անկախ պետության իրավական ուժը որոշվում է ոչ միայն նրա իրական ուժով, այլև պատմական իրադրության հաշվառմամբ, ինչպես նաև համաշխարհային ուժերի հարաբերակցությամբ:
Այո, մարդկության պատմությունն այսօր էլ է գրվում սրով. ով ուժեղ է, նա էլ ճիշտ է: Եվ դրա համար փոքր ժողովուրդները, այդ թվում` Հայաստանը, որպեսզի կարողանան իրենց ազգային շահերը պաշտպանել համաշխարհային համագործակցությունում, պետք է շարունակեն իրենց նախնիների կոմպլիմենտար քաղաքականությունը:Սակայն չպետք է մոռանալ, որ չնայած Տասը Պատվիրանները հաճախ ոչ այնքան պահպանվել, որքան դարձյալ ու դարձյալ բազմիցս ոտնահարվել են, միևնույն է` մարդկության կյանքում դրանք երբեք չեն կորցրել իրենց նշանակությունը. այն, որ Հռոմեական կայսրությունը կործանվեց, սակայն հռոմեական իրավունքը, որպես բարու և արդարության խորհրդանիշ, շարունակում է ապրել, այն, որ կայսր Նապոլեոնը ժամանակակիցների համար մեծ մարդ էր ոչ այն պատճառով, որ զորավար էր և անվերջ պատերազմներ էր մղում, այլ, որ Մեծ էր ամենից առաջ աշխարհի լավագույն Քաղաքացիական դասական օրենսգրքի ստեղծումով… Հայ ժողովուրդը երբեք չպետք է մոռանա 1921թ. հիշյալ պայմանագրերի դասերը: Ալբերտ Շմավոնյան
Idram Junior and Koreez Summarize the Results of the Junius Financial Education Competition
Experience comfortable traveling with IDBank premium cards
Ucom has published the 2023 financial audit report
UBPay has joined IAMTN Payments Network
The Armenian Conference Interpreters Association Celebrates the International Translation Day 
Old Yerevan: IDBank’s New Branch in an Exclusive Format
AraratBank and SIA: Ongoing Partnership for Social Entrepreneurship
Ucom and SunChild NGO have installed a following solar power plant in Chakaten settlement
Ucom and Impact Hub Yerevan Launch the Ucom Fellowship Incubation Program
Armenia hosts the most prestigious International CMC Conference and the "Constantinus" Award Ceremony
Nokia and Team Telecom Armenia bring 25G PON commercial services to customers across Armenia
The Power of One Dram to "Moonk" technoschool
Ucom and SunChild NGO Bring Renewable Energy to Syunik's Borderline Regions
Incredibly long: Rocket Line 0% now for 12 months
Junius: A Financial Literacy Game in the Idram Junior App
Around 100,000 households are making use of Team's Internet;
2nd quarter indicators
New IDBank Branch in the City of Hrazdan
Ucom Successfully Concludes uGeneration Summer Internship Program
IDBank and Idram at the "Horizon" Camp: The Power of One Dram
Converse Bank has joined the UN Global Compact Initiative
Ucom Launches Special Promotion for Students Ahead of Academic Year
IDBank, Idram and Impact Hub Launch the SIA Armenia Incubation Program
Ucom General Director Ralph Yirikian Becomes First Guest Speaker at "Skills Lab"
AMD 4 165 643 to SIA Armenia program: Aren Mehrabyan Foundation is the august beneficiary of The Power of One Dram
Ucom, in Cooperation with SunChild NGO, Installs Solar Panels in Tsaghkavan
AraratBank once again completes the bond placement ahead of schedule
EIB Global signs first direct loan agreement with an Armenian commercial bank
Ucom Launches New Phase of Network Modernization in Armenia’s Regions
Free statements and references from IDBank
Ucom and Sunchild Launch New Phase of Joint Environmental Project
Ameriabank Receives 3 Awards for Excellence by Euromoney: the Best Bank, the Best Digital Bank, and the Best Bank for SMEs in Armenia for 2024
Unibank and Visa are gifting a trip to Tunisia for two
How to cut costs? 5 tips from IDBank and Idram
The Renovated Ucom Sales and Service Center Opened at Komitas 60
Choosing the seats: new feature in Idram&IDBank app
"Past" (Fact in Armenian) Armenians bought real estate in Dubai worth about $60 million in two days
Ucom and Impact Hub Yerevan jointly announces the launch of the Ucom Fellowship Incubation Program
EBRD and Ameriabank to support Armenian businesses through stable trade finance funding
IDBank continues the "By Your Side" Program
Unibank placed bonds ahead of schedule
Ucom’s fixed network has reached Byureghavan
How is the largest solar power plant in Armenia built?
AMD 4․046․161 to the Strong Mind NGO. July's beneficiary is the SIA Armenia program
Ucom is the main sponsor of the Armenian team at the Summer Olympic Games
Get 3000 idcoins by synchronizing your Idram and IDBank accounts
No payment via Idram? More than 21,000 points of sale accept payment via Idram
Ucom Offers New Affordable Bundle for Subscribers Traveling This Summer
Ucom’s General Director Participated in The Silicon Mountains Shirak Technology Forum
Ameriabank and COAF Pool Efforts to Develop Beekeeping in Lori Region
Araratbank allocates $10 million in funding to women entrepreneurs 
ZCMC CJSC general director R.N. Khudoli on the օccation of Internatioanal Labour day
World Bank Armenia has organized discussion on facilitating women’s wider engagement in sectors that have been traditionally male dominated in the country
Mining plays an important role in providing materials for energy transition and green economy: Roman Khudoli
On the occasion of International Women's Day ZCMC employees were awarded
ZCMC declares, that the Russian company GeoProMining LLC has never been and is not currently a shareholder of the Company, nor does it have any stake in the Company's ownership structure
