1921 թ. Մոսկվայի ևւ Կարսի պայմանագրերը` միջազգային իրավունքի տեսանկյունից …Ի վերջո պետք է արթնանա մեր ժողովրդի խիղճը` մտավորականությունը, և պատասխանատու լինի ժողովրդի առջև` անցյալի, ներկայի և ապագայի համար… Այսօր բոլորիս ակնհայտ է, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առկա սահմանները ամրագրող 1921 թ. Մոսկվայի մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագրից և 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրից բացի փոխկապակցված և ապօրինի այլ պայմանագրեր գոյություն չունեն: Եթե ճանաչենք այդ պայմանագրերը, մենք, առաջին անգամ, որպես անկախ պետություն, կվավերացնենք Կարսի պայմանագրի` Թուրքիայի համար ամենաանհրաժեշտ հատվածը` գլխավոր պայմաններից մեկը ՀՀ կողմից ճանաչել այսօրվա սահմանները: Հայկական ՍՍՀ ՊԱԿ-ի արխիվներում ժամանակին ես ուսումնասիրել եմ 20-րդ դարի հասարակական-քաղաքական գործիչ, հայտնի իրավաբան-օրենսդիր Գրիգոր Չուբարյանի իրավաբանական մեկնաբանությունները` վերոնշյալ Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի վերաբերյալ... Հարկ եմ համարում նշել, որ Կարսի ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը ապօրինի գործողություններ էին` Ռուսաստանի կողմից պարտադրված Հայաստանին: Հայ ընթերցողին հայտնի է, որ քեմալական Թուրքիայի և բոլշևիկյան Ռուսաստանի մտերիմ հարաբերությունների գագաթնակետը հանդիսանում է 1921թ. Մոսկվայի, և ապա` Կարսի պայմանագրերի կնքումը: 1920-1921թ.-ին հայ ժողովուրդը հայտնվեց բոլշևիկյան ՙմուրճի՚ և քեմալական ՙզնդանի՚ միջև. այդ թվականներին Մոսկվան գաղտնի բանակցություններ էր վարում երիտթուրքերի ղեկավարներից մեկի` Քեմալ-փաշայի հետ` անկախ Հայաստանի խորհրդայնացման գործում թուրքական զորքերի օգտագործման վերաբերյալ: Մոսկվային հնարավոր աջակցություն ցուցաբերելու համար Քեմալ-փաշային խոստացված էր ռազմական օգնություն` անգլիացիների հետ տարվող պատերազմում: Դրա մասին է վկայում 1921թ. մարտի 10-ին Չիչերինի Ստալինին ուղղված հեռագիրը, որտեղ նշվում է.
ՙ…Թուրքերի կողմից նշված 150 մլն ռուբլին ոսկով, անկասկած, արևելքի մարդկանց պահանջն է: Անցյալ տարի Բեկիր-Սամին պահանջում էր 8 մլն ռուբլի ոսկով: Կենտրոնական Կոմիտեն համաձայնեց տալ 7 մլն ռուբլի ոսկով: Եթե նրանց չօգնենք, նրանք կարող են փոխել իրենց քաղաքականությունը…՚:
Վերադառնալով Գրիգոր Չուբարյանի կողմից մեզ հետաքրքրող այս և այլ պայմանագրերի /Բաթումի, Ալեքսանդրապոլի, Սևրի…/ մեկնաբանություններին, որոնք, ցավոք, 1940 թ. հունիսի 5-ին պետանվտանգության սպայի ձեռքով, ՙորպես օպերատիվ և այլ արժեք չներկայացնող՚, ՆԳԺԿ նկուղներում ոչնչացվել են ՙայրելու ճանապարհով՚: Մենք դրանց մասին կարող ենք կռահել 1937թ. հուլիսի 14-ին Գրիգոր Չուբարյանի ձերբակալության ժամանակ առգրավված, չոչնչացված այլ նյութերից: Իրականում ինչի± մասին կարող էին լինել դրանք: Թող ների ինձ Գրիգոր Չուբարյանը, եթե իմ մեկնաբանությունները չհամապատասխանեն իր մեկնաբանությունների հետ, սակայն, չգիտեմ ինչու, ես համոզված եմ, որ վերոհիշյալ Պայմանագրերին իմ կողմից արված մեկնաբանությունները կբխեն նրա քաղաքացիական դիրքորոշումից…
Ըստ մեր տեսակետի` 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի, մի կողմից (Ռուսաստանի մասնակցությամբ), ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը, ըստ էության, միջազգային իրավունքի ինքնուրույն ակտ լինել չի կարող, քանի որ այն կնքող կողմերը ստիպված էին կրկնել և ամրակայել մեկ այլ` 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված պայմանագիրը: Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի 15-րդ հոդվածը մասնավորապես բարբառում է հետևյալը.
ՙՌուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասի պետությունների նկատմամբ կատարել քայլեր, որոնք անհրաժեշտ են այս հանրապետությունների կողմից այն պայմանագրերի ճանաչման համար, որոնք նրանք կկնքեն Թուրքիայի հետ…՚ 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի վերոհիշյալ պայմանագրում բացակայում է նաև պայմանագրի օբյեկտի կարգավորման միջազգային-իրավական նորմը, քանի որ Անդրկովկասյան հանրապետությունները, այդ թվում` Հայաստանը, մինչև հիշյալ պայմանագրի կնքումը միջազգային-իրավական իմաստով կապված չեն եղել ՌՍՖՍՀ-ի հետ: Ավելին ասեմ, արխիվային գործից հայտնի է, որ Գրիգոր Չուբարյանը Կարսի կոնֆերանսին, որպես հայկական պատվիրակության խորհրդական, մասնակցելուց հրաժարվել է` պատճառաբանելով Խորհրդային կառավարության` Թուրքիայի հետ տարվող քաղաքականության հետ իր անհամաձայնությունը: [Մանրամասն տես. Ռուբեն Ավագյան. Գրիգոր Չուբարյանի և Գրիգոր Զոհրապի իրավական միտքը. Եր., 2003.640 էջ]: Միաժամանակ, իհարկե, չի կարելի Խորհրդային Ռուսաստանի հաշիվներից դուրս գցել Անդրկովկասի` այն ժամանակվա հանրապետությունների հետ միջազգային հարաբերություններում եղած հասարակական-քաղաքական, նյութական և այլ իրական ուժերը, այդ թվում` Հայաստանի վերաբերյալ Խորհրդային Ռուսաստանի իրական ուժերը: Բայց ցանկանում եմ հավաստիացնել իմ ընթերցողներին, որ, ինչպես ընդհանուր արդարադատության, այնպես էլ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, նրանք հիմք չէին հանդիսանում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև Մոսկվայում` 1921թ. մարտի 16-ի պայմանագրի կնքման համար: Արդարացում չեն կարող հանդիսանալ նաև արտասահմանյան իրավաբան-օրենսդիրների մեկնաբանություններն այն մասին, որ խորհրդային իրականության իրավական շատ երևույթներ չեն համընկնում կամ համապատասխանում միջազգային նորմերին: Սակայն վերադառնանք Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրին:
Սկսենք ներածական մասից, որտեղ հռչակում է, որ Անդրկովկասի հանրապետությունները, ՙկապիտուլյացիայի ռեժիմը՚ անհամատեղելի համարելով յուրաքանչյուր երկրի ազգային ազատագրության ձգտման, ինչպես նաև նրանց անկախության իրավունքների լրիվ իրականացման հետ՚, այնուհետև. ՙ…և կողմերը, կիսելով ազգությունների եղբայրության սկզբունքը և ազգությունների ինքնորոշման իրավունքը, խանդավառված նրանց միջև մշտական ջերմ փոխհարաբերությունների և անկեղծ բարեկամություն հաստատելու ցանկությամբ…՚, կրկնում է Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի բովանդակությունը: Այն բարբառում է. ՙԹուրքիայի կառավարությունը և Խորհրդային Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայնվում են, որ Նախիջևանի մարզը սույն պայմանագրի երրորդ հավելվածով որոշակիացված սահմաններով, կկազմավորվի իբրև ինքնավար տարածք` Ադրբեջանի հովանավորության ներքո…՚: Սա վերջին հաշվով մի կողմից զրոյի է հավասարեցնում Հայաստանի համար 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրի ներածական մասը, իսկ մյուս կողմից, ակնհայտորեն հակասելով պայմանագրի ներածական մասին, ակնառու կերպով ընդգծում է Հայաստանի կապիտուլյացիան Թուրքիայի առջև: Ռուսաստանի կողմից թուրքերի պահանջների բավարարումից և Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի կնքումից հետո քեմալական քաղաքագետները և դիվանագետները վերակողմնորոշվեցին դեպի Անտանտը: Արդեն Լոզանի կոնֆերանսի ժամանակ 1923թ. Թուրքիան հրաժարվեց Ռուսաստանի հետ առևտրի վերաբերյալ հոդվածներից (ըստ Կարսի պայմանագրի) և շուտով վերադարձավ Ռուսաստանի նկատմամբ իր ավանդական քաղաքականությանը: Բերենք մի դրվագ Խորհրդային Հայաստանի Արտաքին գործերի ժողկոմ Ա. Բեկզադյանի` 1921թ. ապրիլի 15-ին, Մոսկովյան կոնֆերանսում 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկովյան պայմանագրի վերաբերյալ արած հայտարարությունից.
ՙՍովետական Հայաստանի ինքնավարության իրավունքի խախտումը չի կարող արդարացված լինել արևելքում` հեղափոխության գործի շահերի պատճառաբանությամբ..: …Թուրքերի հետ բանակցությունների ժամանակ ռուսական պատվիրակությունը անտեսեց ՌՍՖՍՀ բոլոր ակտերում հանդիսավոր կերպով հայտարարված ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը՚: Եթե անկեղծ լինենք, ապա բացասական գնահատականի է արժանի Խորհրդային Հայաստանի իրական դերը 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի կնքման ժամանակաշրջանում:
Բացատրությունը մեկն է, Կարսի վերոհիշյալ պայմանագիրը Մոսկվայի պայմանագրի հայելային անդրադարձն է, որը ցույց է տալիս Խորհրդային Հայաստանի պետական անկախության ձևական լինելը: Դա անցյալում, իսկ մեր ժողովրդի` ինչպես ներկայի, այնպես էլ ապագայի համար վերոհիշյալ պայմանագրերը չափազանց մեծ բացասական նշանակություն ունեն: Մասնավորապես, Մոսկվայի 1921թ. մարտի 16-ի և Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրերը մեզ և մեր սերունդներին մեկ անգամ ևս ակնառու կերպով ապացուցեցին, որ անկախ պետության իրավական ուժը որոշվում է ոչ միայն նրա իրական ուժով, այլև պատմական իրադրության հաշվառմամբ, ինչպես նաև համաշխարհային ուժերի հարաբերակցությամբ:
Այո, մարդկության պատմությունն այսօր էլ է գրվում սրով. ով ուժեղ է, նա էլ ճիշտ է: Եվ դրա համար փոքր ժողովուրդները, այդ թվում` Հայաստանը, որպեսզի կարողանան իրենց ազգային շահերը պաշտպանել համաշխարհային համագործակցությունում, պետք է շարունակեն իրենց նախնիների կոմպլիմենտար քաղաքականությունը:Սակայն չպետք է մոռանալ, որ չնայած Տասը Պատվիրանները հաճախ ոչ այնքան պահպանվել, որքան դարձյալ ու դարձյալ բազմիցս ոտնահարվել են, միևնույն է` մարդկության կյանքում դրանք երբեք չեն կորցրել իրենց նշանակությունը. այն, որ Հռոմեական կայսրությունը կործանվեց, սակայն հռոմեական իրավունքը, որպես բարու և արդարության խորհրդանիշ, շարունակում է ապրել, այն, որ կայսր Նապոլեոնը ժամանակակիցների համար մեծ մարդ էր ոչ այն պատճառով, որ զորավար էր և անվերջ պատերազմներ էր մղում, այլ, որ Մեծ էր ամենից առաջ աշխարհի լավագույն Քաղաքացիական դասական օրենսգրքի ստեղծումով… Հայ ժողովուրդը երբեք չպետք է մոռանա 1921թ. հիշյալ պայմանագրերի դասերը: Ալբերտ Շմավոնյան
Ucom and SunChild NGO Install Solar Plant in Malishka Community
Shop at Yerevan Mall and pay with Idram for a chance to win gifts
Unibank to Issue Subordinated Bonds for the First Time in Armenia
How Not to Go Bankrupt on Black Friday: 5 Smart Shopping Tips
IDBank warmly hosted children from the "Music for Future" Foundation.
Ucom’s 5G network launched in 11 new cities
UPay has joined Idram's Open QR infrastructure
A Free Mastercard and 10% idcoins with Cashless Payments. IDBank
The Results of the 19th Annual International Microelectronics Olympiad Summarized in Yerevan
AraratBank Named Best Investor Relations Bank Armenia 2024
General Director of Ucom participated in Silicon Mountains technological summit
Saving together: IDBank and Idram
ARARATBANK AND SINGAPORE GFTN SIGN MEMORANDUM OF UNDERSTANDING FOR DIGITAL TRANSFORMATION
Andron Participates in the Tomorrow Mobility World Congress 2024: Driving Innovation in E-Mobility
Acba bank and American Express Expand Collaboration in Armenia
The Silicon Mountains technology summit to be held with the support of Ucom
Evocabank became the first bank to join Idram’s open QR infrastructure
25% Off on RIA Money Transfers to Ukraine at AraratBank 
Yerevan to Host Unprecedented Serbian-Armenian Music Concert
AraratBank Stands with My Forest Armenia to establish Charles Aznavour Forest 
Ucom and Sunchild NGO install another solar plant in Areni
4,401,021 AMD to COAF. The November beneficiary is “Armenia Tree Project”
Go Digital or Go Home: Sergey Arakelyan
Yes to cashless! - cruises and gifts for AraratBank MC cardholders
Ucom joins Armenian Internet Governance Forum as a platinum partner
AraratBank: Five-Time Winner at AMX Awards 2024
AraratBank Initiates a Panel Discussion on AI and Leadership
Khachaturian International Youth Competition launched in China with performance by “Music for Future” Foundation’s Cellist Mari Hakobyan
Ucom Employees Participate in Forest Restoration Efforts in Vayots Dzor
Fast Shift has joined Idram's open QR infrastructure
New and modern. Arabkir branch of IDBank reopened
AraratBank: Unprecedented Consumer Loan Offer Starting from 14.5%
Ucom launches 5G network across nine Armenian cities
Learn to save. World Savings Day with Idram Junior
Another solar power plant by Ucom and SunChild NGO installed in Vardenis
Converse Bank and Kapitalbank signed a cooperation agreement at Sibos 2024
IDBank and Idram at Mantashyants Global Expo
AraratBank Introduces UBPAY: A New System for International Transfers
IDBank participated in the HR Expo-24 conference
Armenia Hosted the Consulting Event of the Year: International CMC Conference was held with Participants from 30 Countries
AraratBank Sponsors New Laboratory and Seminar at Matenadaran
Ucom, in cooperation with SunChild NGO, increases the access to drinking water in Lchavan community
The customer is always our top priority: IDBank
The October beneficiary of "The Power of a Dram" is the Children of Armenia Fund
Ameriabank’s New Offer: Draw of Investment Portfolios for AMD 2M
The International CMC Conference kicked off for the first time in Armenia, bringing together management consultants and the business community
The winners of the 2024 joint program between SIA Armenia and "The Power of One Dram" have been announced
General Director of Ucom Participated in the Annual Conference of the Institute of Internal Auditors Armenia
AraratBank Expands International Transfer Options with Golden Money System
10% idcoin with IDBank Mastercard cards 
ZCMC CJSC general director R.N. Khudoli on the օccation of Internatioanal Labour day
World Bank Armenia has organized discussion on facilitating women’s wider engagement in sectors that have been traditionally male dominated in the country
On the occasion of International Women's Day ZCMC employees were awarded
ZCMC declares, that the Russian company GeoProMining LLC has never been and is not currently a shareholder of the Company, nor does it have any stake in the Company's ownership structure
No international support and no organization to take real steps to prevent decades of cultural, ethnic and religious hostility towards Armenians and their heritage. Anna Kostanyan
IDBank warmly hosted children from the "Music for Future" Foundation.1
How Not to Go Bankrupt on Black Friday: 5 Smart Shopping Tips2
Unibank to Issue Subordinated Bonds for the First Time in Armenia
3
Shop at Yerevan Mall and pay with Idram for a chance to win gifts
4
Ucom and SunChild NGO Install Solar Plant in Malishka Community
5