1921 թ. Մոսկվայի ևւ Կարսի պայմանագրերը` միջազգային իրավունքի տեսանկյունից …Ի վերջո պետք է արթնանա մեր ժողովրդի խիղճը` մտավորականությունը, և պատասխանատու լինի ժողովրդի առջև` անցյալի, ներկայի և ապագայի համար… Այսօր բոլորիս ակնհայտ է, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առկա սահմանները ամրագրող 1921 թ. Մոսկվայի մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագրից և 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրից բացի փոխկապակցված և ապօրինի այլ պայմանագրեր գոյություն չունեն: Եթե ճանաչենք այդ պայմանագրերը, մենք, առաջին անգամ, որպես անկախ պետություն, կվավերացնենք Կարսի պայմանագրի` Թուրքիայի համար ամենաանհրաժեշտ հատվածը` գլխավոր պայմաններից մեկը ՀՀ կողմից ճանաչել այսօրվա սահմանները: Հայկական ՍՍՀ ՊԱԿ-ի արխիվներում ժամանակին ես ուսումնասիրել եմ 20-րդ դարի հասարակական-քաղաքական գործիչ, հայտնի իրավաբան-օրենսդիր Գրիգոր Չուբարյանի իրավաբանական մեկնաբանությունները` վերոնշյալ Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի վերաբերյալ... Հարկ եմ համարում նշել, որ Կարսի ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը ապօրինի գործողություններ էին` Ռուսաստանի կողմից պարտադրված Հայաստանին: Հայ ընթերցողին հայտնի է, որ քեմալական Թուրքիայի և բոլշևիկյան Ռուսաստանի մտերիմ հարաբերությունների գագաթնակետը հանդիսանում է 1921թ. Մոսկվայի, և ապա` Կարսի պայմանագրերի կնքումը: 1920-1921թ.-ին հայ ժողովուրդը հայտնվեց բոլշևիկյան ՙմուրճի՚ և քեմալական ՙզնդանի՚ միջև. այդ թվականներին Մոսկվան գաղտնի բանակցություններ էր վարում երիտթուրքերի ղեկավարներից մեկի` Քեմալ-փաշայի հետ` անկախ Հայաստանի խորհրդայնացման գործում թուրքական զորքերի օգտագործման վերաբերյալ: Մոսկվային հնարավոր աջակցություն ցուցաբերելու համար Քեմալ-փաշային խոստացված էր ռազմական օգնություն` անգլիացիների հետ տարվող պատերազմում: Դրա մասին է վկայում 1921թ. մարտի 10-ին Չիչերինի Ստալինին ուղղված հեռագիրը, որտեղ նշվում է.
ՙ…Թուրքերի կողմից նշված 150 մլն ռուբլին ոսկով, անկասկած, արևելքի մարդկանց պահանջն է: Անցյալ տարի Բեկիր-Սամին պահանջում էր 8 մլն ռուբլի ոսկով: Կենտրոնական Կոմիտեն համաձայնեց տալ 7 մլն ռուբլի ոսկով: Եթե նրանց չօգնենք, նրանք կարող են փոխել իրենց քաղաքականությունը…՚:
Վերադառնալով Գրիգոր Չուբարյանի կողմից մեզ հետաքրքրող այս և այլ պայմանագրերի /Բաթումի, Ալեքսանդրապոլի, Սևրի…/ մեկնաբանություններին, որոնք, ցավոք, 1940 թ. հունիսի 5-ին պետանվտանգության սպայի ձեռքով, ՙորպես օպերատիվ և այլ արժեք չներկայացնող՚, ՆԳԺԿ նկուղներում ոչնչացվել են ՙայրելու ճանապարհով՚: Մենք դրանց մասին կարող ենք կռահել 1937թ. հուլիսի 14-ին Գրիգոր Չուբարյանի ձերբակալության ժամանակ առգրավված, չոչնչացված այլ նյութերից: Իրականում ինչի± մասին կարող էին լինել դրանք: Թող ների ինձ Գրիգոր Չուբարյանը, եթե իմ մեկնաբանությունները չհամապատասխանեն իր մեկնաբանությունների հետ, սակայն, չգիտեմ ինչու, ես համոզված եմ, որ վերոհիշյալ Պայմանագրերին իմ կողմից արված մեկնաբանությունները կբխեն նրա քաղաքացիական դիրքորոշումից…
Ըստ մեր տեսակետի` 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի, մի կողմից (Ռուսաստանի մասնակցությամբ), ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը, ըստ էության, միջազգային իրավունքի ինքնուրույն ակտ լինել չի կարող, քանի որ այն կնքող կողմերը ստիպված էին կրկնել և ամրակայել մեկ այլ` 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված պայմանագիրը: Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի 15-րդ հոդվածը մասնավորապես բարբառում է հետևյալը.
ՙՌուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասի պետությունների նկատմամբ կատարել քայլեր, որոնք անհրաժեշտ են այս հանրապետությունների կողմից այն պայմանագրերի ճանաչման համար, որոնք նրանք կկնքեն Թուրքիայի հետ…՚ 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի վերոհիշյալ պայմանագրում բացակայում է նաև պայմանագրի օբյեկտի կարգավորման միջազգային-իրավական նորմը, քանի որ Անդրկովկասյան հանրապետությունները, այդ թվում` Հայաստանը, մինչև հիշյալ պայմանագրի կնքումը միջազգային-իրավական իմաստով կապված չեն եղել ՌՍՖՍՀ-ի հետ: Ավելին ասեմ, արխիվային գործից հայտնի է, որ Գրիգոր Չուբարյանը Կարսի կոնֆերանսին, որպես հայկական պատվիրակության խորհրդական, մասնակցելուց հրաժարվել է` պատճառաբանելով Խորհրդային կառավարության` Թուրքիայի հետ տարվող քաղաքականության հետ իր անհամաձայնությունը: [Մանրամասն տես. Ռուբեն Ավագյան. Գրիգոր Չուբարյանի և Գրիգոր Զոհրապի իրավական միտքը. Եր., 2003.640 էջ]: Միաժամանակ, իհարկե, չի կարելի Խորհրդային Ռուսաստանի հաշիվներից դուրս գցել Անդրկովկասի` այն ժամանակվա հանրապետությունների հետ միջազգային հարաբերություններում եղած հասարակական-քաղաքական, նյութական և այլ իրական ուժերը, այդ թվում` Հայաստանի վերաբերյալ Խորհրդային Ռուսաստանի իրական ուժերը: Բայց ցանկանում եմ հավաստիացնել իմ ընթերցողներին, որ, ինչպես ընդհանուր արդարադատության, այնպես էլ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, նրանք հիմք չէին հանդիսանում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև Մոսկվայում` 1921թ. մարտի 16-ի պայմանագրի կնքման համար: Արդարացում չեն կարող հանդիսանալ նաև արտասահմանյան իրավաբան-օրենսդիրների մեկնաբանություններն այն մասին, որ խորհրդային իրականության իրավական շատ երևույթներ չեն համընկնում կամ համապատասխանում միջազգային նորմերին: Սակայն վերադառնանք Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրին:
Սկսենք ներածական մասից, որտեղ հռչակում է, որ Անդրկովկասի հանրապետությունները, ՙկապիտուլյացիայի ռեժիմը՚ անհամատեղելի համարելով յուրաքանչյուր երկրի ազգային ազատագրության ձգտման, ինչպես նաև նրանց անկախության իրավունքների լրիվ իրականացման հետ՚, այնուհետև. ՙ…և կողմերը, կիսելով ազգությունների եղբայրության սկզբունքը և ազգությունների ինքնորոշման իրավունքը, խանդավառված նրանց միջև մշտական ջերմ փոխհարաբերությունների և անկեղծ բարեկամություն հաստատելու ցանկությամբ…՚, կրկնում է Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի բովանդակությունը: Այն բարբառում է. ՙԹուրքիայի կառավարությունը և Խորհրդային Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայնվում են, որ Նախիջևանի մարզը սույն պայմանագրի երրորդ հավելվածով որոշակիացված սահմաններով, կկազմավորվի իբրև ինքնավար տարածք` Ադրբեջանի հովանավորության ներքո…՚: Սա վերջին հաշվով մի կողմից զրոյի է հավասարեցնում Հայաստանի համար 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրի ներածական մասը, իսկ մյուս կողմից, ակնհայտորեն հակասելով պայմանագրի ներածական մասին, ակնառու կերպով ընդգծում է Հայաստանի կապիտուլյացիան Թուրքիայի առջև: Ռուսաստանի կողմից թուրքերի պահանջների բավարարումից և Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի կնքումից հետո քեմալական քաղաքագետները և դիվանագետները վերակողմնորոշվեցին դեպի Անտանտը: Արդեն Լոզանի կոնֆերանսի ժամանակ 1923թ. Թուրքիան հրաժարվեց Ռուսաստանի հետ առևտրի վերաբերյալ հոդվածներից (ըստ Կարսի պայմանագրի) և շուտով վերադարձավ Ռուսաստանի նկատմամբ իր ավանդական քաղաքականությանը: Բերենք մի դրվագ Խորհրդային Հայաստանի Արտաքին գործերի ժողկոմ Ա. Բեկզադյանի` 1921թ. ապրիլի 15-ին, Մոսկովյան կոնֆերանսում 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկովյան պայմանագրի վերաբերյալ արած հայտարարությունից.
ՙՍովետական Հայաստանի ինքնավարության իրավունքի խախտումը չի կարող արդարացված լինել արևելքում` հեղափոխության գործի շահերի պատճառաբանությամբ..: …Թուրքերի հետ բանակցությունների ժամանակ ռուսական պատվիրակությունը անտեսեց ՌՍՖՍՀ բոլոր ակտերում հանդիսավոր կերպով հայտարարված ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը՚: Եթե անկեղծ լինենք, ապա բացասական գնահատականի է արժանի Խորհրդային Հայաստանի իրական դերը 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի կնքման ժամանակաշրջանում:
Բացատրությունը մեկն է, Կարսի վերոհիշյալ պայմանագիրը Մոսկվայի պայմանագրի հայելային անդրադարձն է, որը ցույց է տալիս Խորհրդային Հայաստանի պետական անկախության ձևական լինելը: Դա անցյալում, իսկ մեր ժողովրդի` ինչպես ներկայի, այնպես էլ ապագայի համար վերոհիշյալ պայմանագրերը չափազանց մեծ բացասական նշանակություն ունեն: Մասնավորապես, Մոսկվայի 1921թ. մարտի 16-ի և Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրերը մեզ և մեր սերունդներին մեկ անգամ ևս ակնառու կերպով ապացուցեցին, որ անկախ պետության իրավական ուժը որոշվում է ոչ միայն նրա իրական ուժով, այլև պատմական իրադրության հաշվառմամբ, ինչպես նաև համաշխարհային ուժերի հարաբերակցությամբ:
Այո, մարդկության պատմությունն այսօր էլ է գրվում սրով. ով ուժեղ է, նա էլ ճիշտ է: Եվ դրա համար փոքր ժողովուրդները, այդ թվում` Հայաստանը, որպեսզի կարողանան իրենց ազգային շահերը պաշտպանել համաշխարհային համագործակցությունում, պետք է շարունակեն իրենց նախնիների կոմպլիմենտար քաղաքականությունը:Սակայն չպետք է մոռանալ, որ չնայած Տասը Պատվիրանները հաճախ ոչ այնքան պահպանվել, որքան դարձյալ ու դարձյալ բազմիցս ոտնահարվել են, միևնույն է` մարդկության կյանքում դրանք երբեք չեն կորցրել իրենց նշանակությունը. այն, որ Հռոմեական կայսրությունը կործանվեց, սակայն հռոմեական իրավունքը, որպես բարու և արդարության խորհրդանիշ, շարունակում է ապրել, այն, որ կայսր Նապոլեոնը ժամանակակիցների համար մեծ մարդ էր ոչ այն պատճառով, որ զորավար էր և անվերջ պատերազմներ էր մղում, այլ, որ Մեծ էր ամենից առաջ աշխարհի լավագույն Քաղաքացիական դասական օրենսգրքի ստեղծումով… Հայ ժողովուրդը երբեք չպետք է մոռանա 1921թ. հիշյալ պայմանագրերի դասերը: Ալբերտ Շմավոնյան
Никол Пашинян - обвиняемый: какие решения в отношении него принял Трибунал Национальной Гордости? «Паст»
Выразить народное недоверие и презрение к Николу Пашиняну:. Решение Трибунала Национальной Гордости: «Паст»
«Армянские Орлы» приветствует решение Национального Трибунала: Хачик Асрян
27-28 сентября состоялась международная конференция «Mining Armenia», объединившая ведущих спикеров отрасли
Idram Junior и Koreez подвели итоги конкурса финансового образования Junius
Денежные переводы UBPay стали доступны в мобильном приложении Юнибанка
Вместо того, чтобы Армения требовала,Азербайджан все еще поднимает вопрос о компенсации
«Никол Пашинян и его соратники из «Гражданского договора» сами попросят, чтобы правоохранительные органы арестовали их и заключили под стражу»: «Паст»
Были, есть и будем: в Ереванском филиале РЭУ им. Г.В. Плеханова состоялось мероприятие памяти павших воинов 44-дневной войны
Конкурс «С любовью к учителю!»
Комфортные путешествия с премиальными картами IDBank
Властная пропагандистская машина в потрясении: Аршак Карапетян снова стал мишенью
Ответственность за сдачу земель возложили на военных։ Карапетян
Компания Ucom опубликовала аудиторский отчет о финансовых
результатах за 2023 год
Система UBPay присоединилась к международной ассоциации IAMTN
США продолжает превращать Армению в центр столкновения крупных геополитических игроков.
Пашинян совершил грубое нарушение Конституции: Карапетян
У власти нет полномочий изменить границы: Карапетян
Ни власти РА, ни Национальное собрание не имеют полномочий на делимитацию границы, народ не дал им этого права: Аршак Карапетян
Приказ не сопротивляться поступил из Армении в Арцах: Карапетян
Зерно, удобрения и топливо: АНО «Евразия» окажет гумпомощь аграриям Гагаузии
«У лающей собаки нет зубов, чтобы кусаться»: «Гражданский договор» снова демонстрирует свои страхи
Ваагн Хачатурян присвоил воинское звание генерал-майора начальнику Ереванского городского управления СНБ Размику Микаеляну
Мы ответственны за судьбу армянства перед будущими поколениями: Послание Аршака Карапетяна по случаю Дня Независимости
«Ухудшение отношений с ЕАЭС может иметь цепные и катастрофические последствия для Республики Армения» - Аршак Карапетян
По следам скандальных записей
В Армении отметили День астрономии 
Поправки в Конституции должны быть направлены не на отказ от исторической правды, а на сохранение государственности и территориальной целостности: Аршак Карапетян
«Паст». Никол Пашинян в своем «репертуаре». Кто бросит ему спасательный круг?
От армянского варенья до казахского шоколада: первый сетевой магазин «Евразия» открыли в Москве
Основные функции армянской диаспоры на современном этапе и необходимость принятия государственной концепции по отношению к Диаспоре
Всё тайное рано или поздно становится явным
Старый Ереван: Новый филиал IDBank-а в эксклюзивном формате
Сколько снарядов нужно купить, чтобы эти Индийские артиллерийские средства дали результат? Аршак Карапетян
Еще одна солнечная электростанция компании Ucom и SunChild установлена в поселке Чакатен
«Подарок» власти Аршаку Карапетяну
Отношения Армении с Россией должны быть на самом важном месте, а у Запада нет того продукта безопасности, который он может предоставить Армении: Аршак Карапетян
АНО «Евразия» открывает первый сетевой магазин-кафе, в котором будет представлена также продукция из Армении
ВИДЕО։ Диаспора имеет серьзный потнциал для обеспечения безопасности Армении: Карапетян
Диаспора имеет серьезный потенциал для обеспечения безопасности Армении: Карапетян
Ucom и Impact Hub Yerevan дали старт программе Ucom Fellowship
Миф о либерализации визового режима ЕС представляет новую опасность для Армении. «Паст»
Важно сосредоточиться на национальных интересах, то есть положить конец изменению внешних приоритетов: Аршак Карапетян
Активисты АНО «Евразия» поднялись на вершину Арарата
Арцаху должен быть возвращен его исторический статус, и власти Азербайджана не смогут отменить это: Аршак Карапетян
«Паст». Кому выгодно выбрасывать подобную «информацию» в поле?
Армению ждут трудные времена: Аршак Карапетян
Диаспору необходимо вовлекать в дела управления государством։ Карапетян
Ucom будет сотрудничать с самой престижной конференцией в отрасли консалтинга — Международной конференцией CMC
Nokia и Team Telecom Armenia открывают доступ к услугам по технологии 25G PON по всей Армении 
«Армянские Орлы» приветствует решение Национального Трибунала: Хачик Асрян
Миф о либерализации визового режима ЕС представляет новую опасность для Армении. «Паст»
Армению в финале мирового конкурса представит красавица и умница Ирина Захарова.
Важные процессы вокруг Диаспоры: генерал-майор Аршак Карапетян раскрывает скобки
Какова единственная формула счастья армянского народа? Арман Варданян (видео)
«Никол Пашинян и его соратники из «Гражданского договора» сами попросят, чтобы правоохранительные ор...1
Пашинян совершил грубое нарушение Конституции: Карапетян
2
Властная пропагандистская машина в потрясении: Аршак Карапетян снова стал мишенью
3
«Армянские Орлы» приветствует решение Национального Трибунала: Хачик Асрян4
Выразить народное недоверие и презрение к Николу Пашиняну:. Решение Трибунала Национальной Гордости:...5