1921 թ. Մոսկվայի ևւ Կարսի պայմանագրերը` միջազգային իրավունքի տեսանկյունից …Ի վերջո պետք է արթնանա մեր ժողովրդի խիղճը` մտավորականությունը, և պատասխանատու լինի ժողովրդի առջև` անցյալի, ներկայի և ապագայի համար… Այսօր բոլորիս ակնհայտ է, որ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև առկա սահմանները ամրագրող 1921 թ. Մոսկվայի մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագրից և 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրից բացի փոխկապակցված և ապօրինի այլ պայմանագրեր գոյություն չունեն: Եթե ճանաչենք այդ պայմանագրերը, մենք, առաջին անգամ, որպես անկախ պետություն, կվավերացնենք Կարսի պայմանագրի` Թուրքիայի համար ամենաանհրաժեշտ հատվածը` գլխավոր պայմաններից մեկը ՀՀ կողմից ճանաչել այսօրվա սահմանները: Հայկական ՍՍՀ ՊԱԿ-ի արխիվներում ժամանակին ես ուսումնասիրել եմ 20-րդ դարի հասարակական-քաղաքական գործիչ, հայտնի իրավաբան-օրենսդիր Գրիգոր Չուբարյանի իրավաբանական մեկնաբանությունները` վերոնշյալ Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի վերաբերյալ... Հարկ եմ համարում նշել, որ Կարսի ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը ապօրինի գործողություններ էին` Ռուսաստանի կողմից պարտադրված Հայաստանին: Հայ ընթերցողին հայտնի է, որ քեմալական Թուրքիայի և բոլշևիկյան Ռուսաստանի մտերիմ հարաբերությունների գագաթնակետը հանդիսանում է 1921թ. Մոսկվայի, և ապա` Կարսի պայմանագրերի կնքումը: 1920-1921թ.-ին հայ ժողովուրդը հայտնվեց բոլշևիկյան ՙմուրճի՚ և քեմալական ՙզնդանի՚ միջև. այդ թվականներին Մոսկվան գաղտնի բանակցություններ էր վարում երիտթուրքերի ղեկավարներից մեկի` Քեմալ-փաշայի հետ` անկախ Հայաստանի խորհրդայնացման գործում թուրքական զորքերի օգտագործման վերաբերյալ: Մոսկվային հնարավոր աջակցություն ցուցաբերելու համար Քեմալ-փաշային խոստացված էր ռազմական օգնություն` անգլիացիների հետ տարվող պատերազմում: Դրա մասին է վկայում 1921թ. մարտի 10-ին Չիչերինի Ստալինին ուղղված հեռագիրը, որտեղ նշվում է.
ՙ…Թուրքերի կողմից նշված 150 մլն ռուբլին ոսկով, անկասկած, արևելքի մարդկանց պահանջն է: Անցյալ տարի Բեկիր-Սամին պահանջում էր 8 մլն ռուբլի ոսկով: Կենտրոնական Կոմիտեն համաձայնեց տալ 7 մլն ռուբլի ոսկով: Եթե նրանց չօգնենք, նրանք կարող են փոխել իրենց քաղաքականությունը…՚:
Վերադառնալով Գրիգոր Չուբարյանի կողմից մեզ հետաքրքրող այս և այլ պայմանագրերի /Բաթումի, Ալեքսանդրապոլի, Սևրի…/ մեկնաբանություններին, որոնք, ցավոք, 1940 թ. հունիսի 5-ին պետանվտանգության սպայի ձեռքով, ՙորպես օպերատիվ և այլ արժեք չներկայացնող՚, ՆԳԺԿ նկուղներում ոչնչացվել են ՙայրելու ճանապարհով՚: Մենք դրանց մասին կարող ենք կռահել 1937թ. հուլիսի 14-ին Գրիգոր Չուբարյանի ձերբակալության ժամանակ առգրավված, չոչնչացված այլ նյութերից: Իրականում ինչի± մասին կարող էին լինել դրանք: Թող ների ինձ Գրիգոր Չուբարյանը, եթե իմ մեկնաբանությունները չհամապատասխանեն իր մեկնաբանությունների հետ, սակայն, չգիտեմ ինչու, ես համոզված եմ, որ վերոհիշյալ Պայմանագրերին իմ կողմից արված մեկնաբանությունները կբխեն նրա քաղաքացիական դիրքորոշումից…
Ըստ մեր տեսակետի` 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի, մի կողմից (Ռուսաստանի մասնակցությամբ), ՙՀաշտության՚ պայմանագիրը, ըստ էության, միջազգային իրավունքի ինքնուրույն ակտ լինել չի կարող, քանի որ այն կնքող կողմերը ստիպված էին կրկնել և ամրակայել մեկ այլ` 1921թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված պայմանագիրը: Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի 15-րդ հոդվածը մասնավորապես բարբառում է հետևյալը.
ՙՌուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասի պետությունների նկատմամբ կատարել քայլեր, որոնք անհրաժեշտ են այս հանրապետությունների կողմից այն պայմանագրերի ճանաչման համար, որոնք նրանք կկնքեն Թուրքիայի հետ…՚ 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի վերոհիշյալ պայմանագրում բացակայում է նաև պայմանագրի օբյեկտի կարգավորման միջազգային-իրավական նորմը, քանի որ Անդրկովկասյան հանրապետությունները, այդ թվում` Հայաստանը, մինչև հիշյալ պայմանագրի կնքումը միջազգային-իրավական իմաստով կապված չեն եղել ՌՍՖՍՀ-ի հետ: Ավելին ասեմ, արխիվային գործից հայտնի է, որ Գրիգոր Չուբարյանը Կարսի կոնֆերանսին, որպես հայկական պատվիրակության խորհրդական, մասնակցելուց հրաժարվել է` պատճառաբանելով Խորհրդային կառավարության` Թուրքիայի հետ տարվող քաղաքականության հետ իր անհամաձայնությունը: [Մանրամասն տես. Ռուբեն Ավագյան. Գրիգոր Չուբարյանի և Գրիգոր Զոհրապի իրավական միտքը. Եր., 2003.640 էջ]: Միաժամանակ, իհարկե, չի կարելի Խորհրդային Ռուսաստանի հաշիվներից դուրս գցել Անդրկովկասի` այն ժամանակվա հանրապետությունների հետ միջազգային հարաբերություններում եղած հասարակական-քաղաքական, նյութական և այլ իրական ուժերը, այդ թվում` Հայաստանի վերաբերյալ Խորհրդային Ռուսաստանի իրական ուժերը: Բայց ցանկանում եմ հավաստիացնել իմ ընթերցողներին, որ, ինչպես ընդհանուր արդարադատության, այնպես էլ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, նրանք հիմք չէին հանդիսանում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև Մոսկվայում` 1921թ. մարտի 16-ի պայմանագրի կնքման համար: Արդարացում չեն կարող հանդիսանալ նաև արտասահմանյան իրավաբան-օրենսդիրների մեկնաբանություններն այն մասին, որ խորհրդային իրականության իրավական շատ երևույթներ չեն համընկնում կամ համապատասխանում միջազգային նորմերին: Սակայն վերադառնանք Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրին:
Սկսենք ներածական մասից, որտեղ հռչակում է, որ Անդրկովկասի հանրապետությունները, ՙկապիտուլյացիայի ռեժիմը՚ անհամատեղելի համարելով յուրաքանչյուր երկրի ազգային ազատագրության ձգտման, ինչպես նաև նրանց անկախության իրավունքների լրիվ իրականացման հետ՚, այնուհետև. ՙ…և կողմերը, կիսելով ազգությունների եղբայրության սկզբունքը և ազգությունների ինքնորոշման իրավունքը, խանդավառված նրանց միջև մշտական ջերմ փոխհարաբերությունների և անկեղծ բարեկամություն հաստատելու ցանկությամբ…՚, կրկնում է Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրի 3-րդ հոդվածի բովանդակությունը: Այն բարբառում է. ՙԹուրքիայի կառավարությունը և Խորհրդային Հայաստանի ու Ադրբեջանի կառավարությունները համաձայնվում են, որ Նախիջևանի մարզը սույն պայմանագրի երրորդ հավելվածով որոշակիացված սահմաններով, կկազմավորվի իբրև ինքնավար տարածք` Ադրբեջանի հովանավորության ներքո…՚: Սա վերջին հաշվով մի կողմից զրոյի է հավասարեցնում Հայաստանի համար 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրի ներածական մասը, իսկ մյուս կողմից, ակնհայտորեն հակասելով պայմանագրի ներածական մասին, ակնառու կերպով ընդգծում է Հայաստանի կապիտուլյացիան Թուրքիայի առջև: Ռուսաստանի կողմից թուրքերի պահանջների բավարարումից և Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի կնքումից հետո քեմալական քաղաքագետները և դիվանագետները վերակողմնորոշվեցին դեպի Անտանտը: Արդեն Լոզանի կոնֆերանսի ժամանակ 1923թ. Թուրքիան հրաժարվեց Ռուսաստանի հետ առևտրի վերաբերյալ հոդվածներից (ըստ Կարսի պայմանագրի) և շուտով վերադարձավ Ռուսաստանի նկատմամբ իր ավանդական քաղաքականությանը: Բերենք մի դրվագ Խորհրդային Հայաստանի Արտաքին գործերի ժողկոմ Ա. Բեկզադյանի` 1921թ. ապրիլի 15-ին, Մոսկովյան կոնֆերանսում 1921թ. մարտի 16-ի Մոսկովյան պայմանագրի վերաբերյալ արած հայտարարությունից.
ՙՍովետական Հայաստանի ինքնավարության իրավունքի խախտումը չի կարող արդարացված լինել արևելքում` հեղափոխության գործի շահերի պատճառաբանությամբ..: …Թուրքերի հետ բանակցությունների ժամանակ ռուսական պատվիրակությունը անտեսեց ՌՍՖՍՀ բոլոր ակտերում հանդիսավոր կերպով հայտարարված ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը՚: Եթե անկեղծ լինենք, ապա բացասական գնահատականի է արժանի Խորհրդային Հայաստանի իրական դերը 1921թ. Կարսի հոկտեմբերի 13-ի ՙՀաշտության՚ պայմանագրի կնքման ժամանակաշրջանում:
Բացատրությունը մեկն է, Կարսի վերոհիշյալ պայմանագիրը Մոսկվայի պայմանագրի հայելային անդրադարձն է, որը ցույց է տալիս Խորհրդային Հայաստանի պետական անկախության ձևական լինելը: Դա անցյալում, իսկ մեր ժողովրդի` ինչպես ներկայի, այնպես էլ ապագայի համար վերոհիշյալ պայմանագրերը չափազանց մեծ բացասական նշանակություն ունեն: Մասնավորապես, Մոսկվայի 1921թ. մարտի 16-ի և Կարսի 1921թ. հոկտեմբերի 13-ի պայմանագրերը մեզ և մեր սերունդներին մեկ անգամ ևս ակնառու կերպով ապացուցեցին, որ անկախ պետության իրավական ուժը որոշվում է ոչ միայն նրա իրական ուժով, այլև պատմական իրադրության հաշվառմամբ, ինչպես նաև համաշխարհային ուժերի հարաբերակցությամբ:
Այո, մարդկության պատմությունն այսօր էլ է գրվում սրով. ով ուժեղ է, նա էլ ճիշտ է: Եվ դրա համար փոքր ժողովուրդները, այդ թվում` Հայաստանը, որպեսզի կարողանան իրենց ազգային շահերը պաշտպանել համաշխարհային համագործակցությունում, պետք է շարունակեն իրենց նախնիների կոմպլիմենտար քաղաքականությունը:Սակայն չպետք է մոռանալ, որ չնայած Տասը Պատվիրանները հաճախ ոչ այնքան պահպանվել, որքան դարձյալ ու դարձյալ բազմիցս ոտնահարվել են, միևնույն է` մարդկության կյանքում դրանք երբեք չեն կորցրել իրենց նշանակությունը. այն, որ Հռոմեական կայսրությունը կործանվեց, սակայն հռոմեական իրավունքը, որպես բարու և արդարության խորհրդանիշ, շարունակում է ապրել, այն, որ կայսր Նապոլեոնը ժամանակակիցների համար մեծ մարդ էր ոչ այն պատճառով, որ զորավար էր և անվերջ պատերազմներ էր մղում, այլ, որ Մեծ էր ամենից առաջ աշխարհի լավագույն Քաղաքացիական դասական օրենսգրքի ստեղծումով… Հայ ժողովուրդը երբեք չպետք է մոռանա 1921թ. հիշյալ պայմանագրերի դասերը: Ալբերտ Շմավոնյան
По просьбе Армении саммит ЕАЭС пройдет 25 декабря в Санкт-Петербурге: Юрий Ушаков
Самый старый мужчина в мире родился в год, когда затонул «Титаник» и умер в возрасте 112 лет
ВТБ (Армения) снижает ставки по кредитам для малого бизнеса
Цена нефти Brent стабилизировалась у $72,9 за баррель
Иран приветствует соглашение о прекращении огня между Ливаном и Израилем
«Аэрофлот» начал увольнения из-за проблем с обслуживанием самолетов
Сколько граждан РА, обучающихся за рубежом в последние годы, получили отсрочку от призыва на обязательную военную службу? «Паст»
Почему вся система международного права оказалась в крайне уязвимом и нестабильном состоянии? «Паст»
Между Николом Пашиняном и Араратом Мирзояном «пробежала черная кошка»? «Паст»
Своеобразная «концепция» «борьбы» с преступностью: «Паст»
Ucom и Sunchild установили солнечную электростанцию в селе Малишка
Молодежные организации IUSY и YES потребовали от Азербайджана освободить армянских пленных
Армения не примет участия в саммите ОДКБ в Астане
Расплачивайтесь по Idram в Ереван Мол и выигрывайте подарки!
Юные армянские гимнастки из Серпухова завоевали золото на первенстве городского округа
Дудукист Виталий Погосян выступит в симфоническом шоу Hans Zimmer’s Universe
Праздничный концерт в честь Дня матери от АНО «Евразия» собрал в Кремле больше 2 тысяч многодетных семей
Рекордный долгожитель Олимпийских игр: Хэйг Прист
Покорение арктической сцены Степанакертским русским драматическим театром
«Единственный Западный Азербайджан находится на территории Ирана»: посол Франции
Показом фильма «Месье Азнавур» открылся 27-й Пражский кинофестиваль французских фильмов
Изделия армянских мастеров представлены на Рождественской ярмарке Шпиттельберга в Вене
Генрих Мхитарян начал писать автобиографию
Фонд «Музыка во имя будущего» предлагает талантливым молодым музыкантам стать участниками программы «Образовательная поездка в Дубай»
Министр окружающей среды Канады Стивен Гилбо призвал к освобождению армянских заключенных, незаконно удерживаемых в Азербайджане
Кто станет депутатом? «Паст»
Очередная «шустрость» свалить на других собственные ошибки: «Паст»
Даст ли ход «папкам», или удовлетворится увольнением? «Паст»
В списке основных налогоплательщиков также есть грузоперевозчики: «Паст»
Уголовное преследование в отношении предпринимателей продолжается: «Паст»
Юнибанк первым в Армении выпустил субординированные облигации
Как не разориться в Черную пятницу: 5 полезных советов
Ожидать эскалации нужно всегда: Алексей Анпилогов
Армения – лидер среди стран СНГ по дороговизне услуг заведений общепита
МИД Армении прокомментировал заявление посла США в Баку об управлении трансграничными водными ресурсами
Бельгийские политики и парламентарии направили заявление правительствам Азербайджана и Бельгии
Мы призываем Азербайджан и Армению не упустить эту историческую возможность: Хакан Фидан
Армянские борцы завоевали одну серебряную и две бронзовые медали на Чемпионате мира по борьбе среди военнослужащих
Россия впервые нанесла удар по военному объекту Украины новейшей баллистической ракетой «Орешник» с гиперзвуковой боевой частью
Дети Фонда «Музыка во имя будущего» посетили IDBank
Юнибанк первым в Армении выпустил субординированные облигации
В Армении сократят помощь для арцахских беженцев
Армянский предприниматель строит новую канатную дорогу на горной вершине Крыма
Ованес Чрагян из города Армавир стал победителем Первенства мира по универсальному бою
Примечательное предложение: физические лица могут получить грант в размере 1 миллиона, а общественные организации – в размере 3 миллионов российских рублей: «Паст»
Авантюризм кадровых движений: «Паст»
Нынешняя власть Армении - факелоносец антиармянской повестки дня: «Паст»
Палата депутатов Люксембурга потребовала от Баку немедленного освобождения незаконно заключенных лиц
Как собираются лишить эту власть возможности получить мандат в будущем? «Паст»
«В стране существует большая коррупция, во главе которой стоит Никол Пашинян»: «Паст»
«Армянские Орлы» приветствует решение Национального Трибунала: Хачик Асрян
Миф о либерализации визового режима ЕС представляет новую опасность для Армении. «Паст»
Армению в финале мирового конкурса представит красавица и умница Ирина Захарова.
Важные процессы вокруг Диаспоры: генерал-майор Аршак Карапетян раскрывает скобки
Какова единственная формула счастья армянского народа? Арман Варданян (видео)
Своеобразная «концепция» «борьбы» с преступностью: «Паст»1
Между Николом Пашиняном и Араратом Мирзояном «пробежала черная кошка»? «Паст»2
Армянские борцы завоевали одну серебряную и две бронзовые медали на Чемпионате мира по борьбе среди ...3
Кто станет депутатом? «Паст»4
Почему вся система международного права оказалась в крайне уязвимом и нестабильном состоянии? «Паст»5